Η προέλευση της Πόλης Κράτους της Κω
Σε αεροφωτογραφία μέρος της Ακρόπολης της Κω, τη δεκαετία του ΄50.
Αρκετοί οικισμοί-δήμοι όπως η Αστυπάλαια, η Μεροπίδα, η Καρίδα ή το πελασγικό Τρίοπο της αρχαίας Κω σήμερα δεν υπάρχουν.Έσβησαν από τον χάρτη από πολέμους και κατακτήσεις ή χάθηκαν από δυνάμεις της φύσης.
Ο παλαιότερος γνωστός οικισμός της Κω ιδρύθηκε πριν από 8000 χρόνια, στα υψώματα της Καρδάμαινας και φαίνεται ότι επικοινωνούσε και είχε εμπορεικές σχέσεις με άλλους που βρίσκονταν στα γύρω νησιά.
Οι επιστήμονες αναζητούν ανθρωπογενείς αιτίες πίσω από τα ερείπια της έρευνας και της κατάρρευσης τους. Οι λεπτές ενδείξεις που υποδηλώνουν ζημιές από φυσικές καταστροφές συχνά παραβλέπονται ή ακόμη αγνοούνται. Αρκετές φορές η σύγχρονη έρευνα αγνοεί πως οι φυσικές δυνάμεις διαμορφώνουν τον κόσμο μας. Όμως μία πόλη ή ένας δήμος είναι η συνεχής αλληλεπίδραση μεταξύ απτών και άυλων, ορατών και αοράτων παραγόντων. Στο βιβλίο μου με τίτλο «Δάμος ο Κώιων» από το 2021 έχω αναλύσει την περίπτωση του νησιού της Κω μέσα από τους αρχαίους και νεότερους οικισμούς της.Πως οικισμοί του νησιού κατά τη διάρκεια της ιστορίας τους ανταποκρίθηκαν ή εγκαταλείφθηκαν και μετά ιδρύθηκαν ξανά από την αρχή.
Όμως πως μπορεί να προέκυψε η πρώτη Πόλη Κράτος της Κω; Τι ήταν αυτό που την καθιέρωσε; Και πως η ιστορία επαναλαμβάνεται συχνά όχι απαραίτητα με τους ίδιους κανόνες.
Μια νέα μελέτη που δημοσιεύτηκε στο Journal of Economic Behavior & Organization παρουσιάζει μια εξήγηση, εναλλακτική για το πώς εμφανίστηκαν οι πόλεις-κράτη στην αρχαία Ελλάδα . Αντί να είναι αποκλειστικά αποτέλεσμα πολέμου, γεωγραφίας ή εσωτερικής πολιτικής, η μελέτη υποστηρίζει ότι η πραγματική κινητήρια δύναμη αυτών των κοινωνιών ήταν το εμπόριο .
Πιο συγκεκριμένα, το πλεονέκτημα που είχε κάθε πόλη όπως η Κω στην παραγωγή διαφορετικών αγαθών και πώς αυτό ενθάρρυνε την ανταλλαγή, την ευημερία, αλλά και τις συγκρούσεις.
Η προέλευση των Αρχαίων Ελληνικών Πόλεων-Κρατών
Το άρθρο, το οποίο συνέταξε ο Jordan Adamson, υποστηρίζει ότι οι φυσικές διαφορές μεταξύ των περιοχών , όπως το είδος της βλάστησης ή η διαθεσιμότητα ορισμένων προϊόντων, οδήγησαν σε παραγωγικές εξειδικεύσεις, οι οποίες με τη σειρά τους παρήγαγαν πλούτο μέσω του εμπορίου, προσέλκυσαν εχθρούς που ενδιαφέρονταν για αυτόν τον πλούτο και ανάγκασαν τις κοινότητες να οργανωθούν για αυτοάμυνα. Έτσι, ισχυρίζεται ο συγγραφέας, μπορεί να γεννήθηκαν πολλές ελληνικές πόλεις.
Το εμπόριο που βασίζεται στο συγκριτικό πλεονέκτημα δημιουργεί πλούτο, ο οποίος προσελκύει τους επιτιθέμενους και τελικά διεγείρει την άμυνα , εξηγεί ο Άνταμσον.
Το κλειδί της μελέτης είναι μια απλή έννοια που σχετίζεται με την ποικιλομορφία των φυσικών πόρων . Αυτό σημαίνει ότι δεν είχαν όλες οι περιοχές τις ίδιες συνθήκες για την παραγωγή των ίδιων αγαθών. Κάποιες ήταν πιο κατάλληλες για την εκμετάλλευση ορισμένων καλλιεργειών, άλλες είχαν πρόσβαση σε ορυκτά, ξυλεία ή άλλους πόρους, και ότι η ποικιλομορφία δημιούργησε ένα φυσικό κίνητρο για ανταλλαγή.
Αυτός ο χάρτης δείχνει την χωρική κατανομή των πόλεων-κρατών στην Ελλάδα, με δείκτη για το αν κόπηκαν ποτέ ασημένια νομίσματα. Επίσης, εμφανίζεται η χωρική κατανομή των εντοπισμένων μαχών. Από: J. Adamson
Για να το ελέγξει αυτό, ο Άνταμσον δημιούργησε μια βάση δεδομένων με 696 ελληνικές πόλεις-κράτη που υπήρχαν μεταξύ 600 και 320 π.Χ. Χρησιμοποιώντας ιστορικά αρχεία, οικολογικούς χάρτες και αρχαιολογικά δεδομένα, προσδιόρισε πού βρίσκονταν αυτές οι πόλεις, τι είδους βλάστηση τις περιέβαλλε, αν είχαν κόψει ασημένια νομίσματα (ένας καλός δείκτης εμπορίου) και αν ήταν τόποι μαχών ή ενοποίησης χωριών, αυτό που οι αρχαίοι Έλληνες ονόμαζαν συνοικισμό .
Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι οι περιοχές με μεγαλύτερη ποικιλία σε φυσικά περιβάλλοντα- δηλαδή, όπου υπήρχε μεγαλύτερη αντίθεση μεταξύ αυτού που προσέφερε μια πόλη και αυτού που προσέφεραν οι γείτονές της - έτειναν να εμφανίζουν τρία πράγματα: μεγαλύτερη χρήση νομισμάτων, μεγαλύτερη εμπλοκή σε συγκρούσεις και μεγαλύτερη πιθανότητα σχηματισμού μέσω συνοικισμού . Σύμφωνα με τον Άνταμσον, αυτό το μοτίβο δεν μπορεί να εξηγηθεί από τους λεγόμενους «βασικούς παράγοντες» που τονίζονται σε άλλες μελέτες, όπως η εγγύτητα με τη θάλασσα, η πρόσβαση σε ποτάμια ή η ποιότητα του εδάφους.
Αυτό υποδηλώνει ότι τα αποτελέσματα που σχετίζονται με τις πόλεις-κράτη εξηγούνται καλύτερα από την ποικιλομορφία των φυσικών κληροδοτημάτων παρά από οποιονδήποτε προηγουμένως τονισμένο «βασικό παράγοντα», σημειώνει ο συγγραφέας.
Όταν η Άμυνα Δημιουργεί Πόλεις
Ένα από τα φαινόμενα που τυγχάνει της μεγαλύτερης προσοχής στη μελέτη είναι ο προαναφερθείς συνοικισμός , ο ελληνικός όρος που αναφέρεται στη διαδικασία με την οποία πολλά χωριά ή κοινότητες ενώθηκαν, άλλοτε φυσικά, άλλοτε πολιτικά, για να σχηματίσουν μια νέα πόλη-κράτος. Σύμφωνα με τον Άνταμσον, αυτό το φαινόμενο μπορεί να ερμηνευτεί ως μια συλλογική απάντηση σε μια κοινή απειλή : τη λεηλασία.
Μια πόλη που πλούτιζε μέσω του εμπορίου γινόταν αυτόματα στόχος για άλλες. Γι' αυτό αρκετές γειτονικές κοινότητες μπορεί να αποφάσιζαν να ενωθούν και να συγκεντρωθούν σε έναν ενιαίο οχυρωμένο οικισμό, και έτσι αναδύθηκαν πόλεις όπως η Μεγαλόπολη, η οποία ιδρύθηκε λίγο μετά από μια μεγάλη μάχη μεταξύ Σπάρτης και Θήβας.
Αυτό επιτρέπει επίσης μια επανερμηνεία των αιτιών των αρχαίων πολέμων. Οι Έλληνες αναγνώριζαν ότι η επιθυμία για περισσότερο πλούτο ήταν συχνά η ρίζα της βίας. Η στρατιωτική δύναμη θεωρούνταν φυσικό μέσο απόκτησης πόρων , γράφει ο συγγραφέας, επικαλούμενος ιστορικές πηγές. Με άλλα λόγια: δεν επρόκειτο απλώς για εδαφικές διαμάχες , αλλά για επιθέσεις που κατευθύνονταν σε πλούσιες και κακώς αμυνόμενες περιοχές.
Αυτός ο χάρτης δείχνει τη χωρική κατανομή των συνοικισμών. Το αριστερό πλαίσιο δείχνει όλους τους προορισμούς των συνοικισμών μαζί με άλλους αρχαίους οικισμούς. Τα τρία δεξιά πλαίσια (1: Μεγαλόπολη, 2. Θήβα, 3. Αλικαρνασσός) παρέχουν ένα παράδειγμα που δείχνει τις γνωστές πόλεις-κράτη προέλευσης. Από: J. Adamson
Ένα άλλο στοιχείο που αναλύθηκε στη μελέτη αφορά την εμφάνιση των αργυρών νομισμάτων , τα οποία δεν ήταν συνηθισμένα σε οποιονδήποτε οικισμό. Σύμφωνα με τον Adamson, η παρουσία τους υποδήλωνε ότι μια πόλη ήταν ενσωματωμένη σε ενεργά εμπορικά δίκτυα και, μάλιστα, διαπίστωσε ότι οι πόλεις με νομίσματα έτειναν επίσης να αποτελούν σκηνές μαχών και συχνά αναδύονταν μέσω διαδικασιών συνοικισμού . Η κοπή ασημένιων νομισμάτων έγινε το καθολικό μέσο πληρωμής σε όλες τις πόλεις που ήταν ανοιχτές στο εμπόριο , σημειώνει ο συγγραφέας.
Η σύνδεση μεταξύ εμπορίου και βίας είναι επομένως σαφώς καθορισμένη: όπου υπάρχει ασήμι, υπάρχει και τόκος, και όπου υπάρχει τόκος, μπορεί να υπάρχει πόλεμος. Αλλά και οργάνωση, άμυνα και θεσμική ανάπτυξη.
Αν και η μελέτη επικεντρώνεται στην αρχαία Ελλάδα, αυτό που συνέβη σε αυτή τη γωνιά της Μεσογείου δεν ήταν μοναδικό, σύμφωνα με τον Άνταμσον. Παρόμοια μοτίβα έχουν παρατηρηθεί στη Μεσοποταμία, την Αίγυπτο, την Ανατολία, ακόμη και στους προκολομβιανούς πολιτισμούς της Αμερικής. Σε όλα αυτά τα μέρη, το εμπόριο φαίνεται να ήταν μια σιωπηλή κινητήρια δύναμη της πολιτικής οργάνωσης.
Γεωδίφης
Πηγές:
1.Jordan Adamson, Trade and the rise of ancient Greek city-states. Journal of Economic Behavior & Organization, Volume 235, July 2025, 107035. doi.org/10.1016/j.jebo.2025.107035
2.Δάμος ο Κώιων,2021[e-book]
https://geogeodifhs.blogspot.com/2021/09/blog-post_9.html
3.https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0167268125001544
4.https://www.journals.uchicago.edu/doi/10.1086/718372
5.https://www.labrujulaverde.com/en/2025/06/the-origin-of-ancient-greek-city-states-rewritten/