Ο Δημήτριος Γούναρης και το Δωδεκανησιακό

Στον απόηχο εορτασμού δύο επετείων, μιας θλιβερής (Μικρασιατική καταστροφή-1922) και μιας χαρμόσυνης (Ενσωμάτωση της Δωδεκανήσου -1947), σκέφτηκα ότι αξίζει να γίνουν μερικά πράγματα γνωστότερα ,που συνδυάζουν τα δύο ιστορικά γεγονότα.  

Στην αθηναϊκή-αντιβενιζελική εφημερίδα ΠΟΛΙΤΕΙΑ, που εξέδιδε στον Μεσοπόλεμο ο εκ Λέρου καταγόμενος Θεολόγος Νικολούδης, στο φύλλο της 30ης Μάιου 1926,δημοσιεύτηκε,ως πρωτοσέλιδο μάλιστα, μια ιδιόχειρη επιστολή του Δημητρίου Γούναρη,της οποίας το κείμενο παρατίθεται in extenso (υπό 2). Λόγω του δυσανάγνωστου γραφικού χαρακτήρα του συντάκτη της και προφανώς έπειτα από παρεμβάσεις αναγνωστών, ο εκδότης προχώρησε ,τρεις ημέρες αργότερα σε αναδημοσίευσης ,ομοίως ως πρωτοσέλιδο,της επιστολής.

Ως αφορμή για την (πρώτη)δημοσίευσηπου έφερε τον τίτλο:ΜΙΑ ΑΥΤΟΓΡΑΦΟΣ ΕΠΙΣΤΟΛΗ ΤΟΥ Δ.ΓΟΥΝΑΡΗ ΕΠΙ ΤΟΥ ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΙΑΚΟΥ,υπήρξε η αναμόχλευση του ζητήματος της εθνικής αποκαταστάσεως των Δωδεκανήσων, στη δεκαετία του 1920,μετά την συνθήκη της Λωζάννης στα53 1923,που μετέτρεψε την στρατιωτική κατοχή των νησιών εκ μέρους της Ιταλίας, σε de jure κυριαρχία της και πριν από την μεγάλη στροφή της εξωτερικής πολιτικής του Ελευθέριου Βενιζέλου στα 1928 σχετικά με το μέλλον των νησιών.

Το 1926,χρονιά δημοσίευσης στον Τύπο της επιστολής του Δημητρίου Γούναρη, επί δικτατορίας Θεόδωρου Πάγκαλου( το όνομα του οποίου, παρεμπιπτόντως ως Έλληνα κυβερνήτη μνημόνευσε σε θρησκευτική τελετή-δοξολογία στη Κω, ο αρχιμανδρίτης Φιλήμων Φωτόπουλος, τιμωρηθείς από τις ιταλικές Αρχές για τον λόγο αυτό), σηματοδοτείται από το πρώτο σημαντικό ρήγμα στο προνομιακό καθεστώς των νησιών, με την έκδοση την Πρωτοχρονιά μάλιστα, τοπικού διατάγματος, για τα εκπαιδευτικά πράγματα (απώλεια κυρίως της εποπτείας της ορθόδοξης εκκλησίας επί των ελληνικών σχολείων), που σηματοδότησε ,μαζί με την συνεχόμενη πρόκληση θέματος της Αυτοκεφαλίας της δωδεκανησιακής εκκλησίας , την έναρξη υπό τον κυβερνήτη Mario Lago του προγράμματος Εξιταλισμού των κατοίκων, με σχετικά  ήπιες, κατ αρχήν, μεθόδους. 

Στο εισαγωγικό σημείωμα της εφημερίδας, που προτάσσεται της αναδημοσίευσης της επιστολής, αναφέρεται ως αφορμή κάποια δήλωση για το καθεστώς των Δωδεκανήσων, άγνωστη σε μένα, του ιταλού πρωθυπουργού Benito Mussolini, ενώ υπολανθάνει, κατά την άποψη μου, η προσπάθεια του εκδότη της εφημερίδας προς αποκατάσταση της μνήμης του τέως πρωθυπουργού, που μέσα από τις διατυπωμένες σκέψεις του, προβάλλεται η συστράτευση του, προς την ακολουθούμενη τότε εθνική Πολιτική ως προς το μέλλον των Δωδεκανήσων.

Όπως έχει δημοσιευτεί η επιστολή Γούναρη, δημιουργεί ορισμένα ερωτήματα: Δεν υπάρχει ημερομηνία και τόπος σύνταξης της, ούτε και το όνομα του αποδέκτη της, ο οποίος φαίνεται ότι είχε τακτική αλληλογραφία με τον Δ.Γούναρη και τον ενημέρωνε τακτικά  για τα πολιτικά πράγματα της Ελλάδας, τα γραφόμενα στον Τύπο κλπ. Ίσως να επρόκειτο για τον ίδιο τον εκδότη της εφημερίδας, που δημοσίευσε την επιστολή, δηλαδή για τον Δωδεκανήσιο Θεολόγο Νικολούδη, πολιτικό φίλο του, όπως και του Ιωάννη Μεταξά, του οποίου διατέλεσε μάλιστα υφυπουργός Τύπου και Τουρισμού κατά την διάρκεια του καθεστώτος της 4ης Αυγούστου(1936-1941).

Όπως είναι γνωστό, ο Δημήτριος Γούναρης, ο Ιωάννης Μεταξάς και άλλοι Ομοϊδεάτες τους της λεγόμενης αντιβενιζελικής-ουδετερόφιλης  παράταξης, μετά την επικράτηση του Ελευθερίου Βενιζέλου, στη διάρκεια του πρώτου διχασμού, διέφυγαν το 1917 στη Σαρδηνία, προκειμένου να μην συλληφθούν από τους Γάλλους και εξοριστούν στη Κορσική, ενώ του χορηγήθηκε πολιτικό άσυλο στις 6η Δεκεμβρίου του 1918. Η Ιταλική κυβέρνηση αρνήθηκε έκτοτε  να τους εκδώσει παρ’ όλες τις  ασκηθείσες πιέσεις  και έτσι ο Γούναρης εγκαταστάθηκε αρχικά στην Πίζα και έπειτα στη Σιένα αφού είχε χορηγηθεί η άδεια ελευθέρας κινήσεως εντός της Ιταλίας για αυτόν και στους συντρόφους του.Φαίνεται λοιπόν ότι η αλληλογραφία, μέρος της οποίας είναι και η παρούσα επιστολή, συντάχθηκε στην Ιταλία, κατά την διάρκεια της εκούσιας εξορίας του συντάκτη της . Μάλιστα, στο φύλλο της αναδημοσιευσάσης της επιστολής εφημερίδας ,ο εκδότης της (προφανώς και αποδέκτης) ανυπόγραφα κάνει λόγο για την Πίζα της Ιταλίας, από οπού ταχυδρομήθηκε  η επιστολή. Δοθέντος ότι ο Δ.Γούναρης επέστρεψε από την Ιταλία στη Κέρκυρα στις 10 Οκτωβρίου του 1920 και σχεδόν αμέσως στις 17 Οκτωβρίου ίδρυσε το «Λαϊκό κόμμα», όπως μετονόμασε το «κόμμα των Εθνικοφρόνων», με κύρια (ανεκπλήρωτη στη συνέχεια) προεκλογική δέσμευση την αποχώρηση των ελληνικών στρατευμάτων από τη Μικρά Ασία,η επιστολή πρέπει να συντάχθηκε  μετά την καταγγελία του συμφώνου Tittoni-Βενιζέλου. Αυτό προκύπτει αβίαστα και από το περιεχόμενο της επιστολής με βάση τα αναφερόμενα σε αυτή και την χρονική αλληλουχία των ιστορικών γεγονότων. Συγκεκριμένα:

Μετά την ανακωχή,που σηματοδότησε το τέλος του πρώτου παγκοσμίου πολέμου και μέχρι την συνθήκη των Σεβρών, υπογράφεται στις 29 Ιουλίου 1919 διμερής Συνθήκη μεταξύ Ελλάδας και Ιταλίας. Η Συνθήκη αυτή, γνωστή υπό το όνομα ΣυνθήκηTittoni-Βενιζέλου αναπτέρωσε τις ελπίδες του Δωδεκανησιακού λαού, καθόσον σύμφωνα με τους όρους της, η Ιταλία παραχωρούσε στην Ελλάδα αμέσως την κυριαρχία της Δωδεκανήσου, εκτός της Ρόδου, η οποία θα παραδιδόταν μετά πενταετία μετά από  δημοψήφισμα, ενώ προβλέπονταν σύνδεση με την εξέλιξη του Κυπριακού και την στάση της Αγγλίας. Με την ίδια Συνθήκη η Ιταλία, εκτός από τα Δωδεκάνησα παραχωρούσε στην Ελλάδα και τη Βόρειο Ήπειρο. Θα πρέπει πάντως να λεχτεί ότι η συμφωνία Tittoni-Βενιζέλου, όπως επισημάνθηκε από έγκριτο Ιστορικό μας (Βλ.Μαρκεζίνη, Πολιτική ιστορία της νεωτέρας ελλάδος.τομ.4ος.Αθήνα 1968,299),ενεφανιζε κρίσιμο ασθενές σημείο, στο μέτρο, που εξαρτούσε την ισχύ της (πέραν της αβέβαιης στάσης της Αγγλίας αναφορικά με την Κύπρο και την απόδοση της στην Ελλάδα), από την ικανοποίηση των ιταλικών επιδιώξεων στην Μικρά Ασία. Ένα χρόνο αργότερα, στις 22 Ιουλίου 1920, αιφνιδίως καταγγέλλεται με ρηματική διακοίνωση από την Ιταλία η προαναφερθείσα Συνθήκη, προς μεγάλη απογοήτευση της  Ελλάδας και των απανταχού Δωδεκανησίων. Για να εκτιμηθεί καλυτέρα η αξιολογική τοποθέτηση του Δημητρίου Γούναρη, παραθέτω ,πριν από την επιστολή του, την ιταλική διακοίνωση ,που επέδωσε στον πρεσβευτή μας στη Ρώμη, ο ιταλός υπουργό Εξωτερικών Κάρλο Σφόρτσα, της οποίας το περιεχόμενο μάλλον γνώριζε ο Δημήτριος Γούναρης, όπως συνάγεται από την επιστολή του:

"...Η περί της Μικράς Ασίας απόφασις των Συμμάχων και αι διαβεβαιώσεις των εθνικοφρόνων του Αλβανικού λαού εδημιούργησαν δια την Ιταλικήν Κυβέρνησιν την ανάγκην να τροποποιήση τους σκοπούς της τους οποίους προετίθετο να επιτύχη και καθορίση νέαν πολιτικήν αναφορικώς προς την περιφρούρησιν των συμφερόντων της εις τας Χώρας αυτάς. Ούτως εχόντων των πραγμάτων η απόφασις η ληφθείσα ως βάσις της μεταξύ των δύο υπουργών των Εξωτερικών της Ιταλίας και της Ελλάδος, προς καθορισμόν εκ συμφώνου της τηρητέας κατευθύνσεως ευρέθη ουσιαστικώς μεταβληθείσα. Επομένως κατά τα καθορισθέντα ρητώς εις το άρθρον 7 της Συμφωνίας ταύτης, η Ιταλία αναλαμβάνει την πλήρη αυτής ελευθερίαν δράσεως ως προς όλα τα σημεία περί των οποίων η Συμφωνία αυτή πραγματεύεται. Εν τούτοις η Ιταλική Κυβέρνησις εξακολουθεί διαπνεομένη υπό της αυτής εγκαρδίου επιθυμίας προς συνεννόησιν επί των αμοιβαίων συμφερόντων, δεν αμφιβάλλει δε ότι και η Ελληνική Κυβέρνησις διαπνέεται υπό της αυτής επιθυμίας. Ελπίζει δε ότι εξετάζουσα εκ συμφώνου την νέαν κατάστασιν, θέλει φθάσει εις συνεννόησιν ικανοποιητικήν, υποκειμενική εις τινας όρους. Η παρούσα ανακοίνωσις, αναφερομένη εις συνεννόησιν, η οποία όπως συνεφωνήθη πρέπει να μείνη μυστική, πρέπει να θεωρηθή απόρρητος,

Η επιστολή του Δημητρίου Γούναρη, συνετάγει προφανώς μετά την δυσάρεστη αυτή εξέλιξη και πριν την επιστροφή του στη Αθήνα ,σε εκπλήρωση προηγηθέντος σχετικού αιτήματος του αποδέκτη της επιστολής, που προφανώς αγωνιούσε (ως Δωδεκανήσιος, αν τελικά πρόκειται για τον  Θεολόγο Νικολούδη, που σημειωτέον, πέραν της πολιτικής τοποθέτησης του, πιστώνεται με την λήψη της πολιτικής απόφασης για την για την ίδρυση του συντάγματος Δωδεκανησίων εθελοντών στη διάρκεια του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου, ίσως δε και του δωδεκανησιακού τάγματος στη Φάλαγγα Ελλήνων Αιγύπτου-ΦΕΑ) για τις επιπτώσεις της ιταλικής υπαναχώρησης . Σε αυτήν την επιστολή αξιολογείται από τον Δημήτριο Γούναρη αρνητικά η ιταλική μεταστροφή με εύστοχα επιχειρήματα, μάλιστα δε χωρίς δισταγμό, αν και η ιταλική κυβέρνηση σε προσωπικό επίπεδο τον είχε, κατά τα προλεχθέντα, ευνοήσει χορηγώντας του πολιτικό άσυλο. Στην επιστολή διατρανώνεται η Ελληνικότητα της Δωδεκανήσου και εκφράζεται η ευχή, για ευνοϊκότερες ευκαιρίες στο Μέλλον. Χάριν της πληρότητας πρέπει να λεχθεί επιπροσθέτως ότι τον Αύγουστο του  ίδιου έτους 1920 υπογράφεται η Συνθήκη των Σεβρών και με τη νεώτερη συμφωνία Bonino-Βενιζέλου επικυρώνεται σχεδόν, το σύμφωνο Tittoni-Bενιζέλου, με τη διαφορά ότι, το δημοψήφισμα για τη Ρόδο θα διενεργούταν μετά από 15 χρόνια, διάστημα ,κατά την ιταλική πλευρά ικανό, προκειμένου να πετύχει στο μεταξύ τον Εξιταλισμό των νησιών. Άλλο θέμα βέβαια είναι ότι ο ίδιος Έλληνας πρωθυπουργός, Ελευθέριος Βενιζέλος,λίγα χρόνια αργότερα(Φθινόπωρο 1928)ενταφίασε το Δωδεκανησιακό ζήτημα, με την γνωστή δήλωση του στη Ρώμη προς τους έλληνες δημοσιογράφους ,μεταξύ των οποίων βρίσκονταν ο συμπατριώτης μας Ιωάννης Γκίκας ,που του έθεσε και το σχετικό ερώτημα:«Δωδεκανησιακό ζήτημα δεν υφίσταται μεταξύ Ελλάδος και Ιταλίας όπως δεν υφίσταται και το Κυπριακόν μεταξύ Ελλάδος και Μεγάλης Βρετανίας. Όπως δε η Κύπρος δεν ημπόδισεν επί ήμισυ αιώνα αφότου κατέχεται υπό της Μεγάλης Βρετανίας, τας αρίστας προς την τελευταίαν ταύτην σχέσεις της Ελλάδος, δεν δύναται και δεν πρέπει και η Δωδεκάνησος να εμποδίσει την ανάπτυξιν σχέσων φιλίας και εμπιστοσύνης μεταξύ Ελλάδος και Ιταλίας χάριν των ευρυτέρων εθνικών συμφερόντων».

2.Το κείμενο της επιστολής του Δημητρίου Γούναρη έχει ως εξής:

Ευχαριστώ θερμώς δια τας εφημερίδας, ας έλαβον και την επιστολήν σας με τα αποκόμματα. Περί του ζητήματος, περί ου ζητείτε την γνώμην μου,νομίζω ότι έχωμεν εντελώς δίκαιον. Καίτοι μη έχων υπ΄όψιν την συμφωνίαν μετά τουTittoni ,δεν νομίζω ότι ρήτρα τις αυτής, δίδει τη Ιταλία το δικαίωμα, να ακυρώσει την υποχρέωση να παραδώσει ς τας νήσους. Και τούτο διότι αν υπήρχε τοιαύτη ρήτρα θα την επεκαλούντο,ουδεμία δε εφημερίς ανέφερετο τοιούτο τι. Επικαλούνται μόνο γενικούς λόγους προφανώς αβασίμους. Διότι η Ελλάς δεν ανέλαβαν βεβαίως να κάμει αυτή παραχωρήσεις τουρκικών χωρών εις την Ιταλίαν, αλλά να μη αντιδράσει δια ιδίων διασταυρουμένων αξιώσεων εις τας εν τη συμφωνία ορισθείσας παραχωρήσεις εις την Ιταλίαν. Προδήλως δ ε η Ελλάς δεν διετύπωσε τοιαύτας αξιώσεις,ουδ’έλαβε τίποτε από όσα εν τη συμφωνία απεδέχθη να δοθούν τη Ιταλία.Αν δεν εδόθησαν τη Ιταλία υπό του ανωτάτου συμβουλίου και εις αυτό έστερξεν η Ιταλία, βεβαίω ςαυτό δεν αφορά την Ελλάδα ούτε τας προςαυτήν υποχρεώσεις τηςΙταλίας. Αλλως η Ιταλία όχι μόνο δεν κατήγγειλε εις τοιούτον λόγον την συμφωνίαν ως δεν είχεν δικαίωμα να κάμει,αλλ’απεναντίας και όταν διετυπώθη η τουρκική συνθήκη,ωςέχει,υπεσχεθη δια του Σιαλό για τη ν τήρησιν της συμφωνίας.Εάν εις ταύτα προστεθη ότι πρόκειται περί νήσων καθαρώς ελληνικών και ότι η Ιταλία ουδέν έχει εις την θάλασσαν εκείνην ίδιον συμφέρον,αφού είναι ηναγκασμένη να εγκαταλείπει παν υ περθαλασσιον συμφέρον μέχρι και αυτού του Αυλώνος,καθίστατα ιεκτός αμφιβολίας το δίκαιον ημών δι΄ολαςτας νήσους και θα είναι ανωμαλία η κράτησις έστω και n μόνον της Ρόδου,ήτις άλλωςείναι η σπουδαιοτέρα.Ελπίζω ότι η επεμβασις των άλλων δυνάμεων θα επιφέρει την συνενόησιν. Αν όχι-ας ευχηθωμεν να αποβεί εις καλόν η ματαίωση της υπογραφής διακαλύτερες υπέρ ημών διαρυθμίσεως της συνθήκης αναγνωριζομένων πληρέστερο και ευρύτερον των εθνικών μας δικαίων εν Μ.Ασία και Θράκη.Αυταί είναι αι σχετικαι προς το ζήτημα,ο γράφετε, παρατηρήσεις μου, άνευιδιαιτέρα ςτινός σημασίας,διότι είναι πρόδηλος εις πάντα εκ των μέχρι τούδε γνωστών πραγμάτων.

Μετά φιλικών χαιρετισμών

Δ.Γούναρης

3.Στη Πολιτική λέγεται ότι τα λάθη, ιδίως μάλιστα τα ακούσια, είναι χειρότερα από τα εγκλήματα. Ο εκ Πατρών έλληνας Πολιτικός των αρχών του 20ου αιώνα, Δημήτριος Γούναρης(1867-1922), από την θέση του ως ανεύθυνη Αντιπολίτευση και στη συνέχεια ως υπεύθυνη κυβέρνηση, με τις πράξεις και παραλείψεις του στο μικρασιατικό ζήτημα (1919-1922) επιβεβαίωσε, με το τραγικό του τέλος, τα Παραπάνω. Η δίκη και στη συνέχεια η εκτέλεση του, «επί εσχάτη προδοσία», κατά το κατηγορητήριο, για την, επί της Πρωθυπουργίας του, επισυμβάσα μικρασιατική καταστροφή, υπαγορεύτηκε από την raison d’ etat (συμφέρον του κράτους) της ταραγμένης εκείνης εποχής, όπως παραδέχτηκαν μεταγενέστερα όλοι οι Πρωταγωνιστές της περίφημης «Δίκης των έξη», όπως πέρασε η δικαστηριακή διαδικασία, στο συλλογικό υποσυνείδητο και την τρέχουσα Ιστοριογραφία μας.

H εθνικά επωφελής κατάληξη του Δωδεκανησιακού επιβεβαίωσε εξάλλου τις επισημάνσεις του Νικολό Μακιαβέλλι, όταν στο πασίγνωστο έργο του Ο ΗΓΕΜΩΝ, διαπίστωνε, με διαχρονική αξία τα ακόλουθα: «Δεν έχει νόημα να τηρεί ο Ηγέτης τις αποφάσεις του όταν εξέλιπαν οι λόγοι που τον έκαναν να τις πάρει. Εκτός αυτού, και οι άλλοι, επίσης, δεν πρόκειται να τηρήσουν τις δικές τους αποφάσεις, αν εκ των υστέρων κρίνουν πως δεν τους συμφέρει να τις τηρήσουν. Η συνταγή να αλλάζει ο Ηγέτης της αποφάσεις του ανάλογα με το συμφέρον του θα ήταν ανήθικη, αν ήταν ηθικοί οι άλλοι άνθρωποι. Επειδή όμως οι περισσότεροι δεν είναι ηθικοί, για αυτό θα πρέπει ο Ηγέτης να προσαρμοσθεί». Σίγουρα θα είχε υπόψη του τα παραπάνω ο επονομασθείς Πατέρας της Νίκης του δεύτερου παγκοσμίου πολέμου, ΟυΐνστωνΤσώρτσιλ όταν διαβεβαίωνε τον Ιωάννη Μεταξά στο περίφημο τηλεγράφημα συμπαράστασης της 28/101940 : «….Θα σας παράσχωμεν πάσαν δυνατήν συνδρομήν, θα πολεμήσωμεν μαζί σας τον κοινόν εχθρόν και μαζί θα μοιρασθώμεν την νίκην μας»,που ο Έλληνας πρωθυπουργός στις επακολουθήσασες δηλώσεις του προς τους δημοσιογράφους στο ξενοδοχείο της Μεγάλης Βρετανίας, εξέλαβε ματαίως  ως γραπτή υπόσχεση της Αγγλίας για ικανοποίηση των εθνικών πόθων. Δυστυχώς η αγγλική Πολιτική υπήρξε, τότε τουλάχιστον αλλά και σε όλη την διάρκεια του πολέμου, αρνητική για τα θέματα της Δωδεκανήσου, αφενός για να μην δυσαρεστηθεί  η Τουρκία (η συμμαχία ή έστω η Ουδετερότητα της οποίας άξιζε περισσότερο ,ενώ η Ελλάδα ανήκε στους δεδομένους φίλους της, που δεν χρειάζονταν Δελεασμού) και αφετέρου για να μην δημιουργηθεί προηγούμενο για τους Ελληνοκυπρίους, που μετά μάλιστα την εξέγερση τους στα 1930 και την μετέπειτα δράση τους για Ένωση, διέψευσαν τραγικά τον Ελευθέριο Βενιζέλο για τις δηλώσεις του στα 1928 στη Ρώμη!

4.Και μια επισήμανση ακόμη, τώρα που η πάροδος μεγάλου χρονικού διαστήματος από την ενσωμάτωση επιβάλλει μια ψυχραιμότερη αξιολόγηση των ιστορικών δεδομένων της εποχής εκείνης. Τα νησιά δεν δόθηκαν στην Ελλάδα, σε εκπλήρωση υπόσχεσης της Αγγλίας, που δεν δόθηκε ποτέ άλλωστε ,αλλά κατά ένα μεγάλο ποσοστό λόγω  ευνοϊκών συγκυριών (τύχη), για τις οποίες μάλιστα ο Νικολό Μακιαβέλι προσδίδει βαρύτητα 50%(Η αλήθεια είναι πως η τύχη ορίζει τις μισές μας πράξεις αλλά αφήνει σε μας να κανονίσουμε τις άλλες μισές.).

Η Ελλάδα και η Δωδεκάνησος, πέραν των  ανυπολόγιστων θυσιών ,κινητοποιήσεων και διαρκών προσπαθειών υπήρξε στο τέλος και τυχερή. Βρέθηκε στο τέλος του πολέμου στην πλευρά των Νικητών (όπου την εξώθησε η απρόκλητη ιταλική και στη συνεχεία γερμανική επίθεση το 1940 και 1941).Η Ιταλία, χωρίς να προκληθεί, κήρυξε το 1940  τον πόλεμο εναντίον των δυτικών συμμάχων (Αγγλίας-Γαλλίας αρχικά), με αποτέλεσμα να καταστραφεί και να απολέσει ανθρώπινους και υλικούς πόρους, τις αποικίες και λοιπά πλεονεκτήματα και φυσικά την Κτήση του Αιγαίου. Η Τουρκία αντίθετα επέλεξε την Ουδετερότητα ,που της διασφάλισε μεν την αποφυγή θυσιών, απωλειών  πάσης φύσεως και καταστροφών αλλά και την απέκλεισε από την παροχή σε αυτήν εδαφικών ανταλλαγμάτων εκ μέρους κυρίως της Αγγλίας στη διάρκεια αλλά και μετά τον πόλεμο. Η διαμάχη Στάλιν-Τίτο, εξάλειψε το ενδιαφέρον της ΕΣΣΔ, να δοθεί η Τεργέστη στην Γιουγκοσλαβία ,με αντάλλαγμα την παραχώρηση των Δωδεκανήσων στην Ελλάδα. Ο ψυχρός πόλεμος τέλος, που ξεκίνησε ήδη με το τέλος του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου και η εξύψωση των ΗΠΑ σε κυρίαρχη παγκόσμια δύναμη,υποκατέστησε την Αγγλία και τα συμφέροντά της στην ανατολική Μεσόγειο, και έθεσε σε πρώτη θέση τον αποκλεισμό της καθόδου του σοβιετικού στόλου στη Μεσόγειο με χρήση της ναυτικής βάσης της Λέρου, σε συνδυασμό με την σκέψη ενίσχυσης της επίσημης Ελλάδας στον εμφύλιο πόλεμο και την άμεση ή έμμεση συμμετοχή των βορείων κρατών (Αλβανία, Γιουγκοσλαβία) σε αυτόν.

Φυσικά όλα αυτά τα ιστορικά συμβάντα, δεν θα μπορούσε κανείς να τα διανοηθεί, στις αρχές της τρίτης Δεκαετίας του 20ου αιώνα, στον απόηχο ακόμη του πρώτου παγκοσμίου πολέμου. Πολύ λιγότερο μάλιστα ο Δημήτριος Γούναρης, με περιορισμένη γνώση των διεθνών συσχετισμών, ατολμία  και μικρότερη εμπειρία στο πεδίο των διεθνών σχέσεων, σε αντίθεση με τον αντίπαλο του Ελευθέριο Βενιζέλο ,που ασκούσε πάντα εξωτερική Πολιτική, πέραν από συναισθηματισμούς ,μικροπολιτικές σκοπιμότητες ,τοπικιστικές αντιλήψεις ή άλλα υποδεέστερα πολιτικά συμφέροντα. Η «θυσία» των Δωδεκανήσων ήταν ,μετά την μικρασιατική καταστροφή και την εθνικά αξιοπρεπή ,χάρις και στον ίδιο, συνθήκη της Λωζάννης, αναγκαία τότε εν όψει της γεωστρατηγικής περικύκλωσης της Ελλάδας πια στο σύνολό της, από όλους του βόρειους αναθεωρητές του διεθνούς status quo, γείτονες της (ιδίως δε την Βουλγαρία και την Γιουγκοσλαβία), αλλά και από την Ιταλία από Δυσμάς, Νότο (μέσω Λιβύης) και Ανατολάς (Δωδεκάνησα). Μόνο η Τουρκία, τότε, δεν συνιστούσε άμεση-πραγματική απειλή. Η δήλωση του Βενιζέλου στον Ιωάννη Γκίκα, για το θέμα των Δωδεκανήσων ήλθε ,κατά κάποιο τρόπο και με βάση τους διεθνείς συσχετισμούς του 1928, ως ανταπόδοση στη πρόταση του Ιταλού Δικτάτορα, να δώσει οικειοθελώς και χωρίς αντιστάθμισμα έγγραφη εγγύηση της Ιταλίας για την ακεραιότητα της Θεσσαλονίκης έναντι της Γιουγκοσλαβίας. 

Τα μετέπειτα γεγονότα δικαίωσαν τον Έλληνα πρωθυπουργό ,όταν ρωτήθηκε από τον δήμαρχο της Κάσου ,κατά την φυγή του από την Αθήνα μετά την αποτυχία του κινήματος του 1935 και βρίσκονταν καθ οδό,  προς την Ιταλία-Γαλλία με ενδιάμεσο σταθμό στη Ρόδο ,αν προέβλεπε  Ένωση των νησιών με την Ελλάδα .Ο Βενιζέλος έκανε τότε μια σωστή πολιτική εκτίμηση με βάση τις συνθήκες της εποχής των μέσων της δεκαετίας του 1930 ,τονίζοντας στον αγωνιούντα συνομιλητή του, πως μόνο αν συγκρουσθεί η Ιταλία, (ανερχόμενη τότε Δύναμη στη Μεσόγειο γενικά) -γεγονός αναπόφευκτο, κατά την διαχρονικά επιβεβαιωμένη θουκιδήδεια αντίληψη-με την Αγγλία (Αυτοκρατορία με ειδικά συμφέροντα στην ανατολική ιδίως Μεσόγειο (Σουέζ, Αίγυπτος –Κύπρος-Ερυθρά θάλασσα-Άντεν-Ινδία), θα μπορούσαν να ελπίζουν ίσως οι Δωδεκανήσιοι σε εκπλήρωση των εθνικών πόθων τους .Μέχρι τότε έπρεπε να υπομείνουν την ιταλική κυριαρχία χάριν της εθνικής επιβίωσης τους και μόνο και με όποιο τρόπο οι ίδιοι μπορούσαν ,όπως ο ίδιος εξέθεσε ήδη στην γνωστή επιστολή του στον μητροπολίτη Ρόδου Απόστολο Τρύφωνος στις 14 Δεκεμβρίου 1928(«….Προς τούτο αρκεί η καλή θέλησις αμφοτέρων των ενδιαφερομένων μερών, ήτοι της τε ιταλικής διοικήσεως και του ομογενούς στοιχείου, είμαι δε πεπεισμένος ότι δεν στερείται η πρώτη τοιαύτης. Λελογισμένη και ειλικρινής προσφυγή του δωδεκανησιακού λαού, εις ταύτην δεν είναι δυνατόν, παρά αν Δίκαιο.

Σε αυτό το πνεύμα η τελευταία πρόταση στην επιστολή Γούναρη, την οποία επαναλαμβάνω «Ελπίζω ότι η επεμβασις των άλλων δυνάμεων θα επιφέρει την συνενόησιν. Αν όχι-ας ευχηθωμεν να αποβεί εις καλόν η ματαίωση της υπογραφής δια καλύτερες υπέρ ημών διαρυθμίσεως της συνθήκης αναγνωριζομένων πληρέστερο και ευρύτερον των εθνικών μας δικαίων εν Μ.Ασία και Θράκη»,κρίνεται εκ των υστέρων φυσικά, ως άκρως άτολμη και καθαρά παρηγορητική για τον αποδέκτη της, εναποθέτουσα στις ξένες δυνάμεις της εποχής ,την επίλυση (και) του προβλήματος της Δωδεκανήσου, το οποίο μάλιστα δεν αναφέρεται καν στην κατακλείδα της

Τελικά πιστεύω, με βάση την εξέλιξη των γεγονότων ότι και οι δύο Πολιτικοί μας του Μεσοπολέμου, μάλλον είχαν Δίκαιο .Ο με Βενιζέλος γιατί προέβλεψε ότι καταλύτης των εξελίξεων θα ήταν η σύγκρουση Αγγλίας-Ιταλίας, που όντως επισυνέβη(1940-1943) αλλά και ο Γούναρης, που εναπόθεσε στις μεγάλες δυνάμεις τελικά την επίλυση του Δωδεκανησιακού, όπερ και έγινε με την συνθήκη Ειρήνης των Παρισίων το 1947!

Αχιλλέας Γ.Κουτσουράδης