Ο πρώτος γεωλόγος;
Ο Ξενοφάνης σε χαρακτικό του 18ου αιώνα, του Thomas Stanley.
«όλα τα πράγματα έρχονται από τη γη και στη γη καταλήγουν τελικά» [570 - 475 π.Χ].
Δεν είναι περίεργο που οι άνθρωποι αναρωτήθηκαν πόσο καιρό υπάρχει η Γη. Στο ένα άκρο, υπήρχαν οι Βραχμάνοι της Ινδίας που πιστεύουν ότι η Γη δεν είχε ποτέ αρχή και δεν θα έχει ποτέ τέλος.
Άλλοι ήταν της άποψης ότι η Γη ήταν παλιά, αλλά ίσως όχι αιώνια. Το 450 π.Χ., ο Έλληνας ιστορικός Ηρόδοτος[484 - 425 π.Χ] εξέφρασε την άποψη ότι η Γη ήταν πολύ παλιά, βασίζοντας την εκτίμησή του στα αποτελέσματα των μελετών του για το Δέλτα του Νείλου. Παρατήρησε ότι το δέλτα μεγάλωνε στρώμα-στρώμα ως αποτέλεσμα των ετήσιων πλημμυρών του Νείλου. Κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η κατασκευή του Δέλτα του Νείλου πρέπει να χρειάστηκε πολλές χιλιάδες χρόνια.
Περίπου το 500 π.Χ., ο Έλληνας ποιητής και φυσικός φιλόσοφος Ξενοφάνης παρατήρησε απολιθωμένα όστρακα εγκλωβισμένα σε βράχους. Τα ερμήνευσε σωστά ως υπολείμματα ζώων που κάποτε ζούσαν σε έναν ωκεανό που κάλυπτε τη γη πριν από πολλά χρόνια.
Ο Ξενοφάνης θεωρείται ο πρώτος γεωλόγος γιατί μελετώντας τα τριτογενή στρώματα της Μάλτας και των Συρακουσών κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η επιφάνεια της Γης πέρασε από αλλεπάλληλες μεταβολές με την πάροδο των αιώνων.
Ο ιδρυτής της γεωλογίας και της μετεωρολογίας έγραψε για δύο άκρα που κυριαρχούσαν στον κόσμο: υγρό και ξηρό ή νερό και γη.Αυτές οι δύο ακραίες καταστάσεις θα εναλλάσσονταν μεταξύ τους, και με την εναλλαγή η ανθρώπινη ζωή θα εξαφανιζόταν, μετά θα αναγεννόταν [ή το αντίστροφο ανάλογα με την κυρίαρχη μορφή].
Δεν έμεινε μόνο εκεί, ενδιαφέρθηκε για τα αστρονομικά φαινόμενα και για τις περιοδικές ηφαιστειακές εκρήξεις στη Σικελία. Ο Ιππόλυτος αποδίδει στον Ξενοφάνη τη θεωρία των εναλλασσόμενων περιόδων παγκόσμιας πλημμύρας και ξηρασίας, που εμπνεύστηκε, τουλάχιστον εν μέρει, από την ανακάλυψη απολιθωμάτων θαλάσσιων οργανισμών στην ηπειρωτική γη. Η χρήση των πληροφοριών του ως βάση για την ερμηνεία των φαινομένων εισάγει τον σημαντικό παράγοντα της επιτόπιας έρευνας.
Η θάλασσα για τον Ξενοφάνη είναι η πηγή ύδατος και του ανέμου, γιατί δίχως τη μεγάλη θάλασσα, δε θα υπήρχε άνεμος μήτε τα ρεύματα των ποταμών, ούτε τα όμβρια ύδατα από τον ουρανό. Η μεγάλη θάλασσα είναι ο γεννήτορας των σύννεφων, των ανέμων και των ποταμών.
Ο Ξενοφάνης ήταν ο πρώτος που αναγνώρισε την αληθινή σημασία των απολιθωμάτων. Περιέγραψε την εμφάνιση κοχυλιών αχιβάδας σε βράχους που ξεπροβάλλουν σε ορεινές περιοχές της Αττικής.
Το έτος 2016 στα 100α γενέθλια της παλυνολογίας τέθηκε το ερώτημα πότε στην πραγματικότητα διεξήχθη για πρώτη φορά η παλαιοοικολογική έρευνα. Η παλυνολογία είναι μόνο ένας από τους πολλούς κλάδους στο ευρύ πεδίο της παλαιοοικολογίας. Η πρώτη στοιχειώδης εφαρμογή φαίνεται να πηγαίνει πίσω στον Ξενοφάνη ο οποίος συμπέρανε από παρατηρήσεις των απολιθωμάτων σε εδάφη ότι αυτά στο παρελθόν πρέπει να ήταν καλυμμένα από θάλασσα πριν από 2500 χρόνια, πολύ πριν ο Lennart von Post την εισαγάγει σε διαλέξεις στην Kristiania [τώρα Όσλο] και στη Στοκχόλμη το 1916.
Ο Ξενοφάνης γεννήθηκε στη Κολοφώνα της Μικρασίας, βόρεια της Σάμου, και έζησε σε διάφορα μέρη της αρχαίας Ελλάδας.Η Κολοφώνα χτίστηκε τον 11ο αιώνα π.Χ. από Ίωνες της Αττικής. Άσκησε κριτική στον θρησκευτικό ανθρωπομορφισμό, και με τη σκέψη του οδήγησε στο μονοθεϊσμό.
Ο Λαέρτιος μας λέει ότι ο Ξενοφάνης διώχθηκε από την πατρίδα του, όταν ο Μήδος εισέβαλε στην Ιωνία το 546/5 π.Χ. Το αποτέλεσμα ήταν να βρεθεί στην Κατάνια της Σικελίας, όπου ασχολήθηκε με τον Όμηρο και τον Ησίοδο. Στην κριτική του Ομήρου και του Ησίοδου φαίνεται η θέση του απέναντι στο γεγονός ότι φαντάζονται τους θεούς με ανθρώπινη μορφή. «Ένας θεός μέγιστος μεταξύ των θεών και των ανθρώπων. Καθόλου δε μοιάζει με τους θνητούς στο σώμα ή τη σκέψη»,αναφέρει.
Ο Ξενοφάνης στερεί από τους θεούς την ανθρώπινη μορφή και ένδυση. «Οι άνθρωποι δημιουργούν τους θεούς κατ' εικόνα τους», τους τοποθετεί σε μια απόμακρη θέση στον ουρανό και αφαιρεί από τα φυσικά φαινόμενα όλα τα απομεινάρια της θρησκευτικής ή πνευματικής σημασίας.
Η απομυθοποίηση των φυσικών φαινομένων είναι το λογικό συμπλήρωμα στον λεπτομερή απολογισμό του για τη θεία φύση και δίκαια θεωρείται ως πρόδρομος του Παρμενίδη και του Σπινόζα.
Γεωδίφης
Η Κολοφώνα της Μικρασίας σε χάρτη του 1886, Keith Johnston.
Ο Ξενοφάνης ο Κολοφώνιος (6ος-5ος αι. π.Χ.) ήταν πιθανότατα ο πρώτος φυσικός επιστήμονας -φιλόσοφος που συνειδητοποίησε την ανθρωπόμορφη τάση των ανθρώπων να συλλαμβάνουν θεϊκά όντα σε ανθρώπινη μορφή δηλώνοντας ότι αν τα άλογα και τα βόδια είχαν χέρια και μπορούσαν να ζωγραφίσουν, οι θεοί τους θα έμοιαζαν με άλογα και βόδια. Απεικόνιση του Γάλλου ζωγράφου Charles Le Brun (1619-1690), ζωομορφική μελέτη του κεφαλιού ενός ανθρώπου σε σχέση με ένα άλογο.