Η μολύβδαινα του Ιπποκράτη και ο γιός της Τανσού Τσιλέρ
Μονζονίτες στη Ράχη του Αμανιού [Φωτογραφία-Μ.Μαστρογιώργης].
Το 1984, στην Κω έγινε μία ενδιαφέρουσα ανακάλυψη από την αείμνηστη αρχαιολόγο Χάρι Κάντζια. Στην Πλατεία Ανταγόρα, επί των οδών Πεισάνδρου και Μεροπίδος, βρέθηκε ένα εγκαταλελειμμένο εργαστήρι χρωμάτων. Ο χώρος στην ανατολική αρχαία αγορά της πόλης δεν λειτούργησε ως ένα απλό ατελιέ αλλά για την παραγωγή χρωμάτων και έφερε έντονα ίχνη θέρμανσης και κατεργασίας υλικού [πυράκτωση]. Επιπλέον ανακαλύφθηκε και καμίνι με υπολείμματα καύσης που είχαν αναμειχθεί με ορυκτές και χημικές ουσίες.
Το δάπεδο του εργαστηρίου ήταν κατασκευασμένο από πήλινες πλάκες, το καμίνι από πλάκες πηλού που είχαν ξεραθεί στον ήλιο, μία τεχνική που χρησιμοποιούσαν οι αγγειοπλαστες της Καρδάμαινας, ενώ ο διαχωριστικός τοίχος του κτιρίου ήταν από ιγκνιμβρίτη κόκκινο ίσως της Κεφάλου, ένα εξαίρετο μονωτικό υλικό.
Το εργαστήριο λειτούργησε από την πρώτη ελληνιστική έως την πρώιμη ρωμαϊκή περίοδο. Πιθανόν καταστράφηκε από τον σεισμό του Αντωνίνου Πίου, το 139 μ.Χ και από τότε εγκαταλείφθηκε η παραγωγή χρωμάτων στο νησί. Ηταν ένα δραστήριο εργαστήριο, όπου γινόταν παρασκευή τεχνητών χρωστικών υλικών. Στο δίχωρο δωμάτιο εντοπίστηκαν ορυκτά όπως ο αιματίτης [κοκκινόγια για τους ντόπιους], γκαιτίτης, γιαροσίτης και σελαδονίτης [πρασινόγια]. Επίσης βρέθηκε τεχνητή επεξεργασία αιματίτη μέ μόλυβδο. Η αρχαιολογική έρευνα έδειξε ότι κατάλοιπα προήλθαν από παραγωγή μολύβδου, με τη διαδικασία διαχωρισμού του αργύρου και του μολύβδου από το κράμα του αργυρούχου μολύβδου με τη μέθοδο της κυπέλλωσης που έχει περιγραφεί από τον Πλίνιο.
Το αξιοπερίεργο είναι ότι ο μολυβδαινίτης όπως και τα άλλα ορυκτά του δεν ήταν γνωστά στην αρχαιότητα. Συχνά οι αρχαίοι μπέρδευαν την μολυβδαινική ώχρα με την ώχρα του σιδήρου. Για τους παλιούς ήταν μέταλλο 3,5 φορές βαρύτερο από το νερό. Νόμιζαν ότι είναι το ίδιο με τον θειούχο σίδηρο διότι και αυτό μαυρίζει τα χέρια και μπορούσαν να γράψουν χαρακτήρες. Όμως ο Σχέελος δίδαξε την διαφορά και ο Γέλμος διαπίστωσε ότι ήταν καθαρό μέταλλο. Πρόκειται για ένα καταπληκτικό υλικό που σχεδόν δεν τήκεται ούτε διαλύεται σε οξέα και εκεί κρύβεται το μυστικό του που γνώριζαν οι Κώοι τεχνίτες πριν τον Σχέελο.
Για την παραγωγή του μολύβδου αναγκαία πρώτη ύλη είναι η λιθάργυρος που ήταν γνωστή ως μολύβδαινα. Στον αρχαίο κόσμο μολύβδαινα είναι ένα ορυκτό του μολύβδου. Για τους αρχαίους η μολύβδαινα, ο μόλυβδος, η μολυβδίς, το plumbago κ.ά. ήταν κάθε μαύρη μαλακή ορυκτή ύλη [γαληνίτη, μολυβδαινίτη, γραφίτη] μεταλλικής όψης που θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για γραφή.
Συχνά ανέφεραν την μολύβδαινα του Ιπποκράτη δηλαδή τη σκουριά που σχηματίζεται ως κατακάθι του μολύβδου -την λιθάργυρο που βρέθηκε στο εργαστήριο της οδού Μεροπίδος. Οι αρχαίοι γιατροί γεωλόγοι, όπως ο πρωτοπόρος Ιπποκράτης, την χρησιμοποιούσαν σε ασθένειες της μήτρας, των αυτιών κά. Επίσης η υψηλή αντοχή του σε οξειδοαναγωγή κάνει το μολυβδαίνιο ιδανικό υλικό για λάμες. Αυτό το μυστικό ήταν γνωστό στα ιατρικά εργαλεια της εποχής του Ιπποκράτη.Για τον Πλίνιο η μολύβδαινα του Ομήρου είναι η μολύβδινη σφαίρα που δένεται πάνω από το αγκίστρι στην πετονιά.
Όμως, το μολυβδαίνιο είναι απαραίτητο και για τη διατροφή μας. Συναντάται σε όσπρια, λάχανα, μαρούλια, δημητριακά, ηλιόσπορους και συκώτι. Σε περισσότερα από 15 γνωστά ένζυμα η λειτουργία τους στηρίζεται στο μολυβδαίνιο. Χρησιμοποιείται από τα βακτηρίδια για τη μετατροπή του αζώτου της ατμόσφαιρας σε ιόν αμμωνίου και αυτό χρησιμοποιείται στη σύνθεση πρωτεϊνών από τα φυτά. Επίσης τα φύκη χρησιμοποιούν μολυβδαίνιο για να απαλλαγούν από το θειάφι που διαφεύγει στην ατμόσφαιρα. Για τους γλάρους η μυρωδιά του τους οδηγεί στην αναζήτηση τροφής. Τα πρώτα άρματα μάχης του Α' Παγκόσμιου Πολέμου ήταν θωρακισμένα από μαγγάνιο που όμως αποδείχθηκε ότι τα διαπερνούσαν εύκολα τα βλήματα. Το πρόβλημα λύθηκε με τις προσμίξεις μολυβδαινίου με χάλυβα. Αντί για φωσφορικά λιπάσματα στις αναδασώσεις το μολυβδαίνιο μπορεί να κάνει καλύτερη δουλειά. Σε περιοχή της Κίνας παρατηρήθηκαν πολύ αυξημένα περιστατικά καρκίνου του οισοφάγου που αποδόθηκαν στη χαμηλή περιεκτικότητα του εδάφους σε μολυβδαίνιο. Οταν τα λιπάσματα εμπλουτίστηκαν με άλατα μολυβδαινίου, η ασθένεια υποχώρησε. Ομως αξίζει να αναφερθεί ότι το μητρικό πέτρωμα είναι ραδιενεργό και η οποιαδήποτε χρήση του πρέπει να γίνεται με φειδώ και σε ανοιχτό χώρο.
Το κωακό εργαστήριο ίσως ήταν από τα παλαιότερα σε διαχωρισμό αργυρομόλυβδου του αρχαίου κόσμου. Τα μεταλλεύματα του μολυβδαινίτη μετά την εξόρυξη τους χρειάζονται εμπλουτισμό. Ενα ερώτημα που μπορεί να τεθεί από που προμηθεύονταν την μολύβδαινα οι αρχαίοι Κώοι. Ηταν εισαγόμενη ή ντόπια;
Ο μολυβδαινίτης στην Κω εμφανίζεται στο Παλιό Πυλί, στην Ράχη και τον Ελαιώνα. Το ορυκτό έχει λάμψη μεταλλική με χρώμα μολυβδότεφρο με κυανωπή απόχρωση. Συναντάται διάσπαρτο σε κοιτάσματα επαφής μαζί με χαλκοπυρίτη και σιδηροπυρίτη. Από τα πορφυρικά κοιτάσματα χαλκού συχνά προέρχεται ως παραπροιόν. Επίσης υπάρχει και η μολυβδαινική ώχρα ένα άλλο γνωστό ορυκτό του μολυβδαίνιου με χρώμα από κίτρινο έως πορτοκαλί. Μάλλον σχηματίστηκε κατά το στάδιο κρυστάλλωσης του χαλαζιακού μονζονίτη και συνδέεται με την διείσδυση του μαγματικού σώματος σε ανώτερα στρώματα.
Ο τοπικός μονζονίτης χρησιμοποιείτο από την προϊστορική περίοδο για την κατασκευή εργαλείων και χειρόμυλων. Τέλος της κλασικής περιόδου, χρησιμοποιήθηκε από τοπικά εργαστήρια στην κατασκευή μεγάλων αγγείων όπως οι όλμοι, γεγονός που μαρτυράει τις εξαιρετικές γνώσεις των Κώων λιθοξόων. Επίσης παραπροϊόν του χρησιμοποιήθηκε στο καινοτόμο, για την εποχή του, εργαστήριο χρωμάτων. Την υστερορρωμαϊκή περίοδο, λαξευόταν για μονολιθικούς αρράβδωτους κίονες. Κατά την παλαιοχριστιανική περίοδο, οι κίονες του κοσμούν αρκετές εκκλησίες του νησιού.
Από τον σεισμό του 554 μ.Χ και μετά το πέτρωμα ξεχνιέται από τους ντόπιους τεχνίτες. Μόνο γεωλόγοι και αρχαιολόγοι ασχολούνται με αυτό, έως ότου, ο φίλος μου ο Μάνος μου στέλνει ένα άρθρο που αναφέρει: «Οι Τούρκοι αγοράζουν την Κω. Στο Λαγούδι και το Παλαιό Πυλί υπάρχουν μεγάλα κοιτάσματα σπανιότατου ορυκτού, το οποίο καλείται χαλαζιακός μονζονίτης, που είναι το πολυτιμότερο είδος του διοξειδίου του πολυκρυσταλλικού πυριτίου. Ο γιός της πρώην πρωθυπουργού της Τουρκίας Τανσού Τσιλέρ -της κρίσεως των Ιμίων-που κατάγεται από την ορεινή περιοχή του Κοναριού της Κω [όχι μακριά από το κοίτασμα του κωακού μονζονίτη] ενδιαφέρεται για τον ορυκτό πλούτο της περιοχής, προκειμένου να προχωρήσει σε ευρύ φάσμα κατασκευής φωτοβολταϊκών κυττάρων.Και το πολυκρυσταλλικό πυρίτιο είναι απαραίτητο στοιχείο της κατασκευής φωτοβολταϊκών κυττάρων.»
Την μολύβδαινα των αρχαίων Κώων δεν αναζητά μόνο ο γιός της Τσιλέρ. Πρόκειται για ορυκτό που αντέχει σε υψηλές θερμοκρασίες, σε διάβρωση από οξέα και η υψηλή θερμική και ηλεκτρική αγωγιμότητα του το κάνει πολύ χρήσιμο στη βιομηχανία. Η προσθήκη του αυξάνει την ανθεκτικότητα και σκληρότητα του χάλυβα, του χυτοσιδήρου και εφαρμόζεται σε νέες τεχνολογίες. Σήμερα ο μόλυβδος χρησιμοποιείται στις μπαταρίες, τις κατασκευές, τα πυρομαχικά, σωλήνες τηλεόρασης, πυρηνική θωράκιση, κεραμικά, βάρη, και σωλήνες ή δοχεία. Οι ΗΠΑ είναι ο μεγαλύτερος παραγωγός κατανάλωσης και ανακύκλωσης του μολύβδου. Είναι το υλικό που ίσως αντικαταστήσει τα μικροτσίπ από πυρίτιο του υπολογιστή.
Μία ένοχη αλήθεια λέει ότι για το ορυκτό ενδιαφέρεται όλος ο κόσμος εκτός από τους απογόνους του Ιπποκράτη. Οι ανοξείδωτοι χάλυβες και σίδερα, τα χημικά και λιπαντικά, τα εξαρτήματα αυτοκινήτων, ο εξοπλισμός κατασκευής, οι σωληνώσεις μεταφοράς φυσικού αερίου, οι λαμπτήρες είναι όλα αναγκαία και πολύτιμα υλικά για τον πολιτισμό μας.
Γεωδίφης
[αναδημοσίευση από 30/9/2018]
Πηγές
1.Εργαστήριο παρασκευής χρωμάτων στην αγορά της Κω-Κανζια.Χ/Κουζέλη,1987
2.Βικιπαίδεια
3.Ορυκτά ,Πετρώματα και Πολιτισμός-Νικολάου Μ. Μιχαήλ
4.USGS-Γεωλογικό Ινστιτούτο Αμερικής
5.Μελέτη των Χρωστικών του Εργαστηρίου Χρωμάτων της Αρχαίας Αγοράς της Κω με μη Καταστρεπτικές Φυσικοχημικές Τεχνικές -Κωστομητσοπούλου-Μαρκέτου Αριάδνη
6.egerssi.gr/12263-2-Παναγιώτης Αποστόλου
7.Πληροφορίες-Μάνος Μαστρογιώργης,Γ.Κασιώτης
Κίονας από κωακό χαλαζιακό μονζονίτη επί της Ιπποκράτους.
Γαληνίτης από το Μεταλλείο του Ασώματου.
Χάρτης με τις εμφανίσεις του μολυβδαίνιου στην Κω.
Ορυχείο μονζονίτη της Ράχης[Φωτογραφία-Μ.Μαστρογιώργης].
Χαλκοπυρίτης, σιδηροπυρίτης, μολυβδαίνιο κά, σε πέτρωμα του Παλιού Πυλιού.
Αναρτήσεις
