Κώτικες όψεις

Κουρκουνάει...λέει ο γιατρός. Τι σημαίνει;«Ο αράπης κουρκουνά τα κρουκέλλια της πόρτας».Από την αρχαία ελληνική, κυρκανώ σημαίνει ταράσσω,κινώ. 

«Χάντακας με νερό ντρεχούμενο...»,Dawkins.Χάντακας είναι το αυλάκι, η επιμήκης τάφρος. Από την αραβική λέξη «khandaq».Παλιά η Οδός Ιπποκράτους της πόλης Κω, λεγόταν η Χαντάκα, επειδή υπήρχε η μεσαιωνική τεχνητή τάφρος έξω από την περιτειχισμένη Χώρα.

Λάσα-κούρβα«...τέτοια κούρβα κ΄αι λάσα δεν ντούπρεπεν γκαθόλου» Ασφενδιού, Dawkins. Η λάσα [ανήθικη γυναίκα,πόρνη] και η κούρβα [στροφή, διεφθαρμένη] έχουν περίπου την ίδια σημασία.Η λάσα προέρχεται από την αρχαία ελληνική ελασία, έλασις, ελαύνω(κινώ, οδηγώ, πηγαίνω). Η κούρβα είναι μεσαιωνική,από την λατινική λεξη curvus.

Έφκιος,«Εία έναν έφκιον αθεόρατον» Α.Καραναστάσης, Φωνητική.Έφκιος στο τοπικό ιδίωμα σημαίνει μεγάλο φίδι.

 «Καματερός»  είναι ο προκομμένος άνθρωπος. «Καματερό» είναι το χωράφι που σπέρνεται . Στη Σύμη τα καματερά είναι οι μεταξοσκώληκες. Στην Κάλυμνο καματερή είναι η εργάσιμη, καθημερινή μέρα όχι αργία.[Μ.Σκανδαλίδης]

«Ανωμερίτης» στο Πυλί για τον αείμνηστο Αθ.Γιωργαλλή είναι όποιος ζει στο Χαρμύλι. Κατωμερίτες λένε όσους κατοικούν στην Πηγή και τον Περίπατο.

Ροόσταμο  το έλεγαν στα  χωριά μας[Καραναστάσης], «ηραίναν με ροόσταμο». «Ροοσταμόκαννο»  είναι το μπουκάλι γυάλινο ή ασημμένο για το ροδόσταμο.

Τοποθεσία «Κατελημένη» στο Δήμο της Κω.Μεταξύ του Ερημίτη και της θρυλικής Δρακόπετρας στον ορεινό όγκο του Σύμπετρου[ Ν.Ζάρακας]. 

«Μάρα-Μάρα» μία φράση που ακόμη χρησιμοποιείται στο Ασφενδιού και στην Αντιμάχεια. Σημαίνει «Μέρα με τη Μέρα» σύμφωνα με τον Μ.Σκανδαλίδη. «Μάρα-μάρα λημένω νάρτουνε» λένε!

Μήνη , λέμε «άμε στο μ-μήνη»,[ λαογραφικά,Ζαρράφτης]- να σε πάρ΄ο μήνης![οργή]. Από το αρχαίο μήνις.

Ποτσίφωμα σημαίνει προκαλώ λύπη σε κάποιο. «γιατί ρέσει σου να με ποτσιφώνεις, εν ξέρω», δηλαδή -γιατί σου αρέσει να με προσβάλλεις, δεν ξέρω. [Μ.Σκανδαλίδης] 

Πιττί σημαίνει τέλος.«εν έχει άλλο φαΐ ,επίττισε».Η λ. έχει σχέση με το πιττίζω [τελειώνω] γιατί είναι η τελευταία προσφορά στον παπά, ύστερα από τις προσφορές τους κατά την Μ.Σαρακοστή[Μ.Σκανδαλίδης, Παπαμανώλη]. Πιτίζω (βλ. πυτίζω) = ἐπιπάσσω, ραντίζω, μπουχίζω διὰ τοῦ στόματος. Πυτίζω (πτίζω) = ραντίζω δι’ ὕδατος μόλις ληφθέντος εἰς τὸ στόμα, μπουχίζω διὰ τοῦ στόματος.:  Λεξικό Χριστόφορου Λάζαρη.

«Τη φαντού»[Α.Γιωργαλλής]. Ονομασία της αράχνης επειδή υφαίνει τον ιστό της. Έτσι λένε την αράχνη στις γητειές και τα ξόρκια!

«Ο νεροκράτης» του Αν.Καραναστάση[Ζευγάδες]! δηλαδή ο κοινοτικός υπηρέτης που παρακολουθούσε το πότισμα των χωραφιών και προσδιόριζε την ώρα στην παροχή του νερού καθώς και την σειρά που έπρεπε να εξυπηρετηθεί ο αγρότης. Ο «νερουλλάς» ήταν αυτός που φύλαγε τις εξοχικές πηγές αλλά και ο διανομέας του κοινοτικού νερού.

«Κύρικα χώματα...» [Θ.Γιωργαλλής]. Σκληρά, πετρώδη εδάφη. Από το σκιρός που σημαίνει σκληρός... «μέρος από τις ελιές κρατούσαν την κουμπάνια όσοι είχαν δέντρα σε κύρικα χώματα που το μέταλλο τους έκανε χαμάδες».

Μπαραχάς σημαίνει παλαβός. Συχνά ακούγεται το λωλ-λομπαραχάς δηλαδή ανόητος! [Μ.Σκανδαλίδης]. «Εφτός είναι μπαραχάς» [Αργυρώ Κατσίλη].

Λατός είναι η περίοδος της ωρίμασης, της ακμής του καρπού. Για τα ζώα είναι η περίοδος οργασμού των κατσικιών ή των αρνιών.«Σπάνιο πράμα να ξεραθεί αβράμιθας ,ούτε να χάσει το λατό του »[Π.Σβουρένος].

«Πάσκα» οι ζευγάδες της Κω λένε τα Χριστούγεννα, πασκάτικο γρουλλί  είναι το γουρουνόπουλο που τρέφουν το Σαραντάμερο για να το σφάξουν την παραμονή των Χριστουγέννων.[Αν.Καραναστάσης ,Ζευγάδες]

«Πασκαλ-λούρης»  αυτός που δεν τηρεί τη νηστεία 

[ Αν.Καραναστάσης]

Κεφαλιανή παροιμία, «Κατά μάναν γ-κατά κ΄ύρην γ-κατά κούτρουλ-λα παικ-κιά»  σημαίνει -Κακόμοιρα ,κακομαθημένα παιδιά όμοια με την κούτρα των γονιών τους[Κεφαλιανές όψεις]

Ψαρτικό σύμφωνα με τον Dawkins, είναι ο μισθός το ψάλτη, το μεροκάματο, «παπά μου το ψαρτικό σου θάβγει», η λέξη προέρχεται από το ψαλτικό!

Πανωμερίτης ,στα Λαογραφικά του ο Αν.Καραναστάσης μας λέει  «Πανωμερίτης για τους Καρδαμιώτες είναι ο Αντιμαχείτης, σε αντίθεση με τον Κατωμερίτη που είναι ο Καρδαμιώτης για τους Αντιμαχείτες»!

«Κρατηχτήρα» στην ποιμενική γλώσσα σύμφωνα με τον Καραναστάση [ποιμενικά] είναι η «μαγική» πέτρα σε μέγεθος κουμπιού κομπολογιού που κρεμούν στο λαιμό της γκαστρωμένης γίδας ή προβατίνας[και στις εγκυμονούσες γυναίκες] για να κρατά και να μη ρίχνει το έμβρυο! Είναι ο αετίτης λίθος που αναφέρει ο Διοσκουρίδης [3ος αιώνας π.Χ.]  ο τελευταίος από τους μεγάλους επιγραμματοποιούς των Αλεξανδρινών χρόνων. Ο αετίτης είναι σύγκριμα αργιλικού σιδηρομεταλλεύματος με μέγεθος περίπου καρυδιού, το οποίο οι αρχαίοι πίστευαν ότι παίρνει ο αετός στη φωλιά του για να διευκολύνει την ωοτοκία του.

«Ο κουτελλίτης» στους Ζευγάδες του Καραναστάση! Ηταν άσπρη στενή λωρίδα που έδεναν το κούτελο τους οι λεύτερες κοπέλες.Για τον Dawkins είναι στολίδι του μετώπου. Στην Ρόδο είναι μία σειρά από φλουριά που βάζουν στο κούτελο.[Μ.Σκανδαλίδης].

«Το κωλόκουρο[ν]» γράφει ο αείμνηστος Αναστάσιος Καρανάστασης! Το μαλλί που κουρεύεται από το πίσω μέρος των προβάτων και δεν είναι καλής ποιότητας . Κωλοκουρέματα λένε οι πιστικοί ! Από το κώλος και κείρω, το(αρχαιοπρεπές) κουρεύω.

Τσακκί,«αρπά το χρουσόν της το τσακκί...» γράφει ο Dieterich σε ένα κείμενο από την Κω. Τσακκί στο Πυλί είναι το μεταξένιο υφαντό μαντίλι της κεφαλής[Μ.Σκανδαλίδης].

«Πετουμεσλίκι»,τοποθεσία ΝΔ της πόλης όπου μαζεύονταν οι γεωργοί της Κω κι έφτιαχναν τα πετουμέζια από μούστο των σταφυλιών.[Ν.Ζάρακας].

«Ολύστημε» σημαίνει καταστραφήκαμε, σύμφωνα με τον Dawkins. Η φράση σημαίνει  είμαστε «πιασμένοι και αφανισμένοι» δηλαδή κατεστραμμένοι, μάλλον συναντάται μόνο στο Ασφενδιού!

«Μπαϊτανάς» είναι η πρώτη ύλη για την βαφή των κεραμικών στα Τσουκαλαριά της Καρδάμαινας Κω.Υπήρχε κόκκινη και άσπρη βαφή.Η διαδικασία λεγόταν μπαιτάνισμα και γινόταν μετά το στέγνωμα και το ψήσιμο του αγγείου [Χατζηπαναγιώτου].Πρέπει να είναι τούρκικης αρχής[Σκανδαλίδης.Μ] .

«Καύκος» ,«Όποτε ήλειπεν ο παπάς , η παπακκιά ήβαλλε μ-μέσα τον γκάφκον ντης» Κεφαλλιανές όψεις!«Καύκος» είναι ο εραστής, αγαπητικός [Μ.Σκανδαλίδης]. Στη Σύμη καύκος είναι το κρασί, το ποτό[Μιχαλαριά.Β].

«Σαρκαλαμάς» στην Καρδάμαινα;Πιθάρι καφενείου με οπή στο κάτω μέρος[Κ.Μαμουζέλος]. Το έφτιαχναν στην Τσουκαλαριά στα Ηλιόπυρα της Καρδάμαινας. Στην Κάλυμνο βαζουν κοπανιστή και από την οπή της βάσης έφευγε ο τσίρος.[Κ.Σκανδαλίδης].

«Κάτω Γιαλός» που είναι;Κάτω Γιαλό έλεγαν οι Αντιμαχείτες την παραλία της Καρδάμαινας και Πάνω Γιαλό την παραλία του Μαστιχαριού ![Καρανάστασης, λαογραφικά].

«Το πανωπορί» λέει ο Π.Σβουρένος στους Καρπάθιους της Ζιάς!Πανωπορί- πελεκημένη πέτρα ή μάρμαρο που χρησίμευε σαν υπέρθυρο. «Χάρασσαν στο πανωπορί της πόρτας τα αρχικά του ονόματος τους».[Μ.Σκανδαλίδης].

«Πουλλολόος» τον αναφέρει συχνά στα λαογραφικά του ο Σβουρένος! Αυτός που κυνηγάει τα πουλάκια με την σαίτα ή τώρα με το αεροβόλο-«πουλολόοι και στραγαλινάδες».

Ατι[ν] «Μόνο ο μαύρος το άτιν dου» Π.Κουτσουράδη,1993.Ατι[ν] σημαίνει το άλογο, από την λέξη at που στα τούρκικα είναι το άλογο[Κριαράς].

«Λωλ-λίζ-ζω» λένε στην Καρδάμαινα Κω!Λωλ-λίζ-ζω δηλαδή μούρχεται να τρελαθώ , σχηματισμός από τον 7ο αιώνα μ.Χ[Μ.Σκανδαλίδης].

Νήλζος «Άιε μου νήλζε να δύσεις...» λένε στο Πυλί ,Κω. Αρχή από ξόρκι σύμφωνα με τον Θ.Γιωργαλλή.«Νήλζος» ο ήλιος. Την λέξη χρησιμοποιούν στην Σύμη και στο Καστελλόριζο! Δεν ξέρω αν συμβαίνει το ίδιο και με την φράση...

«Λόπασι» λένε στο Πυλί της Κω. Τι σημαίνει; λόπασι = επίρρημα, ολοτελώς, καθόλου, <ολόπασι, σύμφυρμα των λέξων ό]λο[ς + παντά]πασι. [Σκανδαλίδης Μιχάλης, "Λεξικό των Κωακών Ιδιωμάτων ¨, Αθήνα, 2006.

«Μούλλα-μούλλα» λένε στην Κέφαλο, ξέρετε τι σημαίνει; Σημαίνει «σιγά-σιγά, κρυφά». Η λέξη μουλλός[κρυφός] προέρχεται από το αρχαιοελληνικό μυλλός, η λέξη χρησιμοποιείται στην Δωδεκάνησο.

«Κρίτσα» μια λέξη κώτικη που την χρησιμοποιούν και στην Αστυπάλαια. Ξέρετε τι σημαίνει; Το λειρί του πετεινού.

Τι είναι οι Κώτικες όψεις, Κω[ο]ψεις ; Σπάνιες και ξεχασμένες φράσεις, τοπωνύμια και λέξεις από το λαογραφικό θησαυρό της Κω και των χωριών της!

 ΠΑΛΙΕΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΤΗΣ ΚΩ

Γεωδίφης,2020