Ο Μέγας Πάνας είναι νεκρός!
«Ο Πάνας αναπαύεται» - Φραντς Στάσεν (1869-1949). Από Wikimedia Commons.
Χρυσός στατήρας (διάμετρος=18 mm· βάρος=9,09 g) από την αρχαία ελληνική πόλη Παντικάπαιο, μια μιλησιακή αποικία στη Μαύρη Θάλασσα. Η εμπρόσθια όψη φέρει την κεφαλή του θεού Πάνα, που απεικονίζεται σε όψη τριών τετάρτων και στεφανώνεται με κισσό. Η πίσω όψη απεικονίζει έναν γρύπα με δόρυ στο στόμα του, να στέκεται πάνω σε ένα στάχυ σιτηρών (η περιοχή της Μαύρης Θάλασσας ήταν ένα σημαντικό κέντρο παραγωγής σιτηρών για τον αρχαίο μεσογειακό κόσμο). Γύρω από τον γρύπα αναγράφονται τα ελληνικά γράμματα ΠΑΝ. Τώρα βρίσκεται στο Münzkabinett der Staatlichen Museen, στο Altes Museum, στο Βερολίνο.
Ο θεός Πάνας ήταν μια σημαντική θεότητα της φύσης στην αρχαία Ελλάδα, που κατοικούσε σε λιβάδια και βουνά. Απεικονιζόμενος ως μισός άνθρωπος και μισός κατσίκα, με κέρατα και οπλές παρόμοιες με των σατύρων, ήταν ο θεός της άγριας φύσης, των βοσκών, των κοπαδιών, των αγρών και των δασών.
Ήταν ιδιαίτερα σεβαστός στην Αρκαδία, όπου πιστεύεται ότι γεννήθηκε. Οι αρχαίοι Έλληνες θεωρούσαν την Αρκαδία ως ένα ειδυλλιακό αγροτικό βασίλειο, κατάλληλο για αυτόν τον αγροτικό θεό των αγρών και των κοπαδιών. Οι κραυγές του Πάνα μπορούσαν να ενσταλάξουν ξαφνικό φόβο στους ταξιδιώτες, διαταράσσοντας την ανάπαυσή του στην Αρκαδία, εξ ου και η προέλευση του όρου «πανικός».
Άγαλμα του Πάνα στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια, Νέα Υόρκη. Από Wikimedia Commons.
Η πρώτη αναφορά του στη λογοτεχνία γίνεται σε μια ωδή του ποιητή Πίνδαρου. Ο Πάνας, όντας αγροτικός θεός, δεν είχε ναούς και δεν λατρευόταν σε μεγαλοπρεπή κτίρια αλλά πάντα σε φυσικά περιβάλλοντα, όπως σπηλιές ή σπηλιές. Ένα τέτοιο σπήλαιο υπάρχει ακόμα στη βόρεια πλαγιά της Ακρόπολης στην Αθήνα.
Υπάρχουν μόνο δύο ή τρεις εξαιρέσεις: ένας ναός στο φαράγγι του ποταμού Νέδα, νοτιοανατολικά της Πελοποννήσου, του οποίου τα ερείπια είναι ακόμα ορατά· και ένας άλλος στην αρχαία Απολλωνόπολη Μάγκνα (Εδφού, Αίγυπτος). Μπορώ να προσθέσω και τον φερόμενο ναό του παράκτιου Πάνα στον αρχαίο Δήμο Ιππιωτών του νησιού της Κω, σύμφωνα με επιγραφή που έχει δημοσιευθεί από τον δάσκαλο Στ. Παντελίδη.
Ο Πάνας σε έναν πίνακα του Γκέοργκ Τζένι (1922) .Από Wikimedia Commons.
Η λατρεία του εξαπλώθηκε σε όλη την Ελλάδα και κατά την ελληνιστική περίοδο συνδέθηκε με μυστηριώδεις λατρείες. Στον ρωμαϊκό κόσμο, συγχέεται με τον Φαύνο, θεό της φύσης και των δασών, μία από τις παλαιότερες ρωμαϊκές θεότητες.
Αλλά ο Πάνας είναι επίσης ο μόνος θεός στην ελληνική μυθολογία του οποίου ο θάνατος μαρτυρείται σε ιστορικές πηγές.
Όπως αφηγείται ο Έλληνας φιλόσοφος και ιστορικός Πλούταρχος στο έργο του «Περί της παρακμής των χρησμών», γραμμένο μεταξύ 90 και 117 μ.Χ., κατά τη διάρκεια της βασιλείας του αυτοκράτορα Τιβέριου τον 1ο αιώνα μ.Χ., ένας Αιγύπτιος ναύτης ονόματι Θάμος έπλεε κοντά στα νησιά των Ισημερινών (στο Ιόνιο Πέλαγος, στην είσοδο του Κορινθιακού Κόλπου) όταν μια μυστηριώδης φωνή τον φώναξε. Η φωνή είπε: « Θάμο, όταν φτάσεις στις Παλώδες, ανήγγειλε ότι ο μεγάλος θεός Πάνας πέθανε ».
Ένα ρωμαϊκό πλοίο απεικονιζόμενο σε σαρκοφάγο από τα τέλη του 2ου αιώνα μ.Χ. Από Wikimedia Commons.
Όταν έφτασε στις Παλώδες και ανακοίνωσε: « Ο μεγάλος θεός Πάνας είναι νεκρός! », ακούστηκαν κραυγές και θρήνοι και η είδηση διαδόθηκε, προκαλώντας σοκ και πένθος στους λάτρεις του Πάνα σε όλη τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία.
Σχετικά με τον θάνατο τέτοιων όντων, έχω ακούσει τα λόγια ενός ανθρώπου που δεν ήταν ούτε ανόητος ούτε δόλιος. Ο πατέρας του ρήτορα Αιμιλιανού, τον οποίο μερικοί από εσάς έχετε ακούσει, ήταν ο Επιτέρσης, ο οποίος ζούσε στην πόλη μας και ήταν ο γραμματικός μου καθηγητής. Διηγήθηκε ότι σε ένα ταξίδι του στην Ιταλία, επιβιβάστηκε σε ένα πλοίο που μετέφερε φορτίο και πολλούς επιβάτες. Ήταν ήδη νύχτα όταν, κοντά στα νησιά των Ισιπάδων, ο άνεμος κόπασε και το πλοίο παρασύρθηκε κοντά στους Παξούς. Σχεδόν όλοι ήταν ξύπνιοι και πολλοί δεν είχαν τελειώσει το κρασί τους μετά το δείπνο. Ξαφνικά, από το νησί των Παξών, ακούστηκε δυνατά η φωνή κάποιου που φώναζε τον Θάμο, εκπλήσσοντας τους πάντες. Ο Θάμος ήταν Αιγύπτιος πλοηγός, άγνωστος ακόμη και σε πολλούς επιβαίνοντες. Τον κάλεσαν δύο φορές και δεν απάντησε, αλλά την τρίτη φορά απάντησε. Ο καλών, υψώνοντας τη φωνή του, είπε: Όταν φτάσετε στις Παλώδες, ανακοινώστε ότι ο Μέγας Πάνας είναι νεκρός. Ακούγοντας αυτό, όλοι, όπως είπε ο Επιτέρσης, έμειναν άναυδοι και συλλογίστηκαν μεταξύ τους αν ήταν καλύτερα να υπακούσουν στην εντολή ή να αρνηθούν να παρέμβουν και να αφήσουν το θέμα να περάσει. Δεδομένων των συνθηκών, ο Θάμος αποφάσισε ότι αν φυσούσε αεράκι, θα συνέχιζε να πλέει αθόρυβα, αλλά αν δεν υπήρχε άνεμος και η θάλασσα ήταν ήρεμη, θα ανακοίνωνε ό,τι είχε ακούσει. Έτσι, όταν έφτασε στις Παλώδες, και δεν υπήρχε ούτε άνεμος ούτε κύματα, ο Θάμος, από την πρύμνη, κοιτάζοντας προς τη στεριά, είπε τα λόγια όπως τα είχε ακούσει: Ο Μέγας Πάνας είναι νεκρός. Ακόμα και πριν τελειώσει, ακούστηκε μια μεγάλη κραυγή θρήνου, όχι από ένα άτομο αλλά από πολλούς, αναμεμειγμένη με επιφωνήματα έκπληξης. Καθώς υπήρχαν πολλοί άνθρωποι στο πλοίο, η ιστορία εξαπλώθηκε γρήγορα σε όλη τη Ρώμη και ο Θάμος κλήθηκε από τον αυτοκράτορα Τιβέριο. Ο Τιβέριος ήταν τόσο πεπεισμένος για την αλήθεια της ιστορίας που διέταξε έρευνες και έρευνες για τον Πάνα, και οι λόγιοι, πολυάριθμοι στην αυλή του, εικάζουν ότι ο Πάνας ήταν ο γιος που γεννήθηκε από τον Ερμή και την Πηνελόπη». Πλούταρχος, Περί της παρακμής των χρησμών, 17.
Υπάρχουν αρκετές θεωρίες που προσπαθούν να εξηγήσουν αυτήν την ιστορία σχετικά με τον θάνατο του Πάνα, καθώς δυστυχώς, ο Πλούταρχος δεν παρέχει καμία εξήγηση για τις συνθήκες υπό τις οποίες συνέβη αυτό, και είναι η μόνη αρχαία πηγή που την αναφέρει.
Η σπηλιά του θεού Πάνα κάτω από την Ακρόπολη των Αθηνών. Από Wikimedia Commons - Flickr.
Οι Χριστιανοί απολογητές, συμπεριλαμβανομένου του Ευσέβιου Καισαρείας, χρησιμοποίησαν την ιστορία για να υποστηρίξουν ότι όλοι οι παγανιστικοί θεοί είχαν πεθάνει . Αυτό βασιζόταν στο γεγονός ότι η λέξη «Πάνας» σημαίνει επίσης «όλοι» στα ελληνικά και, ως εκ τούτου, η είδηση δεν ήταν ότι ο θεός Πάνας είχε πεθάνει , αλλά ότι όλοι οι θεοί είχαν πεθάνει .
Με αυτή την έννοια, αντιπροσώπευε τη νίκη του χριστιανικού μονοθεϊσμού επί αρχαίων παγανιστικών θεοτήτων όπως ο Πάνας. Άλλοι υποστηρίζουν ότι συμβολίζει την παρακμή των παραδοσιακών αξιών στην ύπαιθρο ενόψει της ανάπτυξης των πόλεων στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία.
Μια άλλη θεωρία είναι ότι η ιστορία αντικατοπτρίζει το τέλος της Ηρωικής Εποχής της ελληνικής μυθολογίας, εγκαινιάζοντας ένα νέο κεφάλαιο στην ιστορία. Ο θάνατος του Πάνα μπορεί να σήμαινε ότι οι Έλληνες θεοί έχαναν τη σημασία τους απέναντι σε νέες φιλοσοφίες και θρησκείες.
Το ιερό του Πάνα στον λόφο της Πνύκας στην Αθήνα .Από τον C messier στο Wikimedia Commons.
Ο Ραμπελαί, στο τέταρτο βιβλίο της σειράς για τον Γαργαντούα και τον Πανταγκρουέλ, που εκδόθηκε το 1552, θυμάται την ιστορία του Πλούταρχου, ερμηνεύοντάς την ως την αναγγελία του θανάτου του Ιησού, η οποία επίσης συνέβη περίπου την ίδια εποχή προς το τέλος της βασιλείας του Τιβέριου. Αυτή η ερμηνεία βασιζόταν επίσης στο γεγονός ότι στα ελληνικά, «Πάν» σημαίνει επίσης «τα πάντα» και για τους Χριστιανούς, ο Ιησούς ήταν τα πάντα. Μελετητές όπως ο Γκιγιόμ Ποτέλ συμμερίζονταν αυτή την άποψη στα μέσα του 16ου αιώνα.
Ο GK Chesterton πίστευε, αντίθετα, ότι ο Πάνας πέθανε ακριβώς επειδή γεννήθηκε ο Χριστός. Εν τω μεταξύ, ο Robert Graves στο έργο του «Οι Ελληνικοί Μύθοι», ακολουθώντας μια πρόταση του Salomon Reinach που συμπληρώθηκε από τον James S. Van Teslaar, εξήγησε ότι αυτό που είχαν ακούσει οι ναυτικοί ήταν στην πραγματικότητα οι ενθουσιώδεις κραυγές των λάτρεων του Ταμούζ (ενός ποιμένα και θεού της γονιμότητας, που οι Φοίνικες αποκαλούσαν Άδωνη), ερμηνεύοντάς τες λανθασμένα ως μήνυμα που απευθυνόταν σε έναν Αιγύπτιο ονόματι Θάμου.
Σε κάθε περίπτωση, όταν ο γεωγράφος Παυσανίας ταξίδεψε στην Ελλάδα γύρω στο 150 μ.Χ., σχεδόν έναν αιώνα μετά τον Πλούταρχο, διαπίστωσε ότι τα ιερά, τα σπήλαια και τα ιερά βουνά του Πάνα ήταν ακόμη πολύ πολυσύχναστα, ειδικά στην Αρκαδία.
Γεωδίφης με πληροφορίες από τις σελίδες Visio Smaragdina, labrujulaverde
1.M. L. West, Indo-European Poetry and Myth | Smith, William, Sir, ed., A Dictionary of Greek and Roman biography and mythology
2.Pan (Encyclopaedia Britannica)
3.Plutarch, De defectu oraculorum
4.Borgeaud, Philippe, “The Death of the Great Pan: The Problem of Interpretation.”
5.History of Religions, vol. 22, no. 3, 1983, pp. 254–83. JSTOR,
6. jstor.org/stable/1062506
7.Wikipedia
8.https://www.labrujulaverde.com/en/2023/12/pan-the-only-greek-god-whose-death-is-attested-in-historical-sources/
9.Ο Τραγοπόδαρος στον Κάμπο