Το ανατολικότερο κτίριο του αρχαίου ελληνορωμαϊκού κόσμου

Ναός Garni, Αρμενία (77 μ.Χ.) φτιαγμένος από βασάλτη.Η τοποθεσία βρίσκεται στο χωριό Garni, στην επαρχία Kotayk της Αρμενίας, σε υψόμετρο 1.400 μ. πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας. 

Ο ναός βρίσκεται στην άκρη ενός τριγωνικού ακρωτηρίου που υψώνεται πάνω από τη χαράδρα του ποταμού Azat και τα βουνά Gegham.Είναι τμήμα του φρουρίου Garni, ενός από τα παλαιότερα της Αρμενίας], που ήταν στρατηγικά σημαντικό για την άμυνα των μεγάλων πόλεων στην πεδιάδα του Αραράτ.Πιστεύεται ότι το κάστρο ιδρύθηκε τον 2ο αιώνα π.Χ. και ήταν αφιερωμένο στον θεό του ήλιου Μίθρα.

Είναι ο μοναδικός ελληνορωμαϊκός ναός που στέκεται ακόμα στην πρώην Σοβιετική Ένωση, χτισμένος με λαξευτές πέτρες στοιβαγμένες η μία πάνω στην άλλη χωρίς κονίαμα.

Έχει χαρακτηριστεί ως το «ανατολικότερο κτίριο του ελληνορωμαϊκού κόσμου» και το μόνο σε μεγάλο βαθμό διατηρημένο ελληνιστικό κτήριο στην πρώην Σοβιετική Ένωση.

Χτισμένος σε ιωνικό ρυθμό, προσδιορίζεται συμβατικά ως ένας ειδωλολατρικός ναός που χτίστηκε από τον βασιλιά Μιθριδάτη Α' τον πρώτο αιώνα μ.Χ. ως ναός του θεού Ήλιου Mihr (Μίθρα). Μια ανταγωνιστική υπόθεση το βλέπει ως τάφο του δεύτερου αιώνα. Κατέρρευσε σε σεισμό του 1679, αλλά πολλά από τα θραύσματά του παρέμειναν στην τοποθεσία. 

Το ανανεωμένο ενδιαφέρον τον 19ο αιώνα οδήγησε σε ανασκαφές στις αρχές και στα μέσα του 20ού αιώνα. Ανακατασκευάστηκε το 1969–75, με την τεχνική της αναστύλωσης. Είναι ένα από τα κύρια τουριστικά αξιοθέατα της Αρμενίας και το κεντρικό ιερό του Χετανισμού (αρμενικός νεοπαγανισμός).

Ἣλιος Τιριδάτης [ὁ μέγας] μεγάλης Ἀρμενίας ἄνα[κτος] ὡς δεσπότης. Αἴκτισε ναΐ[διον] βασιλίσ[σ]α τὸν ἀνίκητον κασ[ιν ἐνι] αιτούς. Αι. Τῆς βασιλεί[ας αὐτου] με[γαλείας]. Ὑπὸ ἐξουσίᾳ στεγάν[ου] λίτουργος τῷ μεγάλῳ σπ[ῆι εὔχεσθε] μετὰ ματήμι καὶ εὐχαρ[ιστίαν εὐχήν] τοῦ μαρτυρίου.  Αρχαία ελληνική επιγραφή:Ο Ήλιος Τιριδάτης της Μεγάλης Αρμενίας, κύριε ως δεσπότης έχτισε ναό για τη βασίλισσα- ο ανίκητος... στο ενδέκατο έτος της βασιλείας του...

Στην Αρμενία, ο ναός πιστεύεται συνήθως ότι ήταν αφιερωμένος στον Mihr, τον θεό του ήλιου στην αρμενική μυθολογία που επηρεάστηκε από τον Ζωροαστρισμό και το αντίστοιχο του Μίθρα.

Ο Τιριδάτης, όπως και άλλοι Αρμένιοι μονάρχες, θεωρούσε τον Mihr προστάτη του. Ορισμένοι μελετητές υποστηρίζουν ότι, δεδομένου του ιστορικού πλαισίου μέσα στο οποίο κατασκευάστηκε ο ναός -μετά τη στέψη του στη Ρώμη- θα ήταν λογικό να υποθέσουμε ότι ο Τιριδάτης αφιέρωσε τον ναό στον προστάτη θεό του. Επιπλέον, το 2011, ανακαλύφθηκαν λευκά μαρμάρινα γλυπτά από οπλές ταύρου περίπου 20 μέτρα  από τον ναό, πιθανώς τα απομεινάρια ενός γλυπτού Mihr, που συχνά απεικονιζόταν σε μια μάχη με έναν ταύρο. Ο Τέλφερ πίστευε ότι χτίστηκε από Έλληνες εργάτες.

Ολόκληρη η κιονοστοιχία κατέρρευσε κατά τη διάρκεια ενός καταστροφικού σεισμού στις 4 Ιουνίου 1679, με επίκεντρο το φαράγγι Garni.Έσπασε διαγώνια και έπεσε προς τα βορειοανατολικά.  Σύμφωνα με την Kamilla Trever, είχε αποδυναμωθεί κατά τη διάρκεια των πολέμων του Shah Abbas όταν αφαιρέθηκαν σφιγκτήρες σιδήρου και γεμίσματα μολύβδου από την κατασκευή.

Γεωδίφης με πληροφορίες από την Βικιπαίδεια