Τοξικοί κήποι, η μακρά κληρονομιά του αστικού μολύβδου
«Δεν θα ξέρετε αν είστε σε κίνδυνο αν δεν αναλύσετε το χώμα του κήπου σας».
Από τοξικολογική άποψη, η θεαματική αύξηση των επιπέδων του μολύβδου στο περιβάλλον ενός σπιτιού αντιπροσωπεύει ένα από τα θέματα που θα έπρεπε να μας απασχολεί .
Μετά την βενζίνη και τα χρώματα με μόλυβδο ενοχοποιήθηκαν για τα ανησυχητικά υψηλά επίπεδα μολύβδου στο αίμα των παιδιών στα τέλη της δεκαετίας του 1970.Η ομοσπονδιακή κυβέρνηση των ΗΠΑ όπως και πολλών άλλων χωρών ψήφισαν νόμους που απαγορεύουν το μέταλλο από αυτά τα προϊόντα, καθώς και πολλά εκπαιδευτικά προγράμματα εκπονήθηκαν με στόχο την ενημέρωση του κοινού και για μειωθεί η έκθεση στο τοξικό ορυκτό.
Ο μόλυβδος ήταν γνωστός από την αρχαιότητα. Εξάγεται από το γαληνίτη, όταν εκτεθεί στην φύση και έρθει σε επαφή με τον άνθρωπο, μπορεί να προκαλέσει βλάβες σε νεφρά, συκώτι, αίμα, αλλεργίες, μόνιμα αναπνευστικά προβλήματα και καρκινογενέσεις. Γι' αυτό τα υλικά τα οποία περιέχουν μόλυβδο, όπως οι ηλεκτρικές και ηλεκτρονικές συσκευές, επιβάλλεται να ανακυκλώνονται. Ωστόσο, θεωρείται αξιόλογο προστατευτικό απέναντι στη ραδιενέργεια. Λόγω της ανθεκτικότητάς του στη διάβρωση, χρησιμοποιείται εκτενώς στην οικοδόμηση κτιρίων, σε μονώσεις, στις μπαταρίες αυτoκινήτων, στον ηλεκτρικό και ηλεκτρονικό εξοπλισμό και σε διάφορα κράματα.
Τη δεκαετία του 1990, ο μέσος όρος των επιπέδων του μολύβδου στο αίμα των παιδιών στο σπίτι είχε μειωθεί από 15 μικρογραμμάρια ανά δέκατο λίτρου αίματος σε μόλις δύο. Παρά τη δραματική πτώση, οι κίνδυνοι της έκθεσης μολύβδου για τη δημόσια υγεία δεν έχουν ακόμη περάσει εξ’ ολοκλήρου. Μεγάλο μέρος του μολύβδου που βάλαμε στο περιβάλλον πριν από το 1978, όταν τα χρώματα με βάση το μόλυβδο είχαν απαγορευτεί στις ΗΠΑ, εξακολουθεί να παραμένει. «Με το μόλυβδο, δεν υπάρχει εύκολη λύση . Ο μόλυβδος είναι ένα στοιχείο, που δεν καταρρέει εύκολα »λέει ο Χάουαρντ Mielke, φαρμακολόγος στη Νέα Ορλεάνη. «Θα μπορούσαμε να το δούμε να μειώνεται κατά το ήμισυ σε περίπου 700 χρόνια, αλλά δεν μιλάμε μέσα σε μια ανθρώπινη ζωή.»
Σε αστικές περιοχές, η κληρονομιά είναι υψηλότερη. Τα επίπεδα μολύβδου εξακολουθούν να είναι ψηλά σε μερικές από τις πιο απρόβλεπτες τοποθεσίες όπου οι άνθρωποι έρχονται σε επαφή με μολυσμένα εδάφη σε πάρκα και παιδικές χαρές, και πιο πρόσφατα, σε δημοτικούς κήπους. Στη διάρκεια των τελευταίων ετών, η δημοτικοί κήποι έχουν αυξηθεί σε πολλές πόλεις, δίνοντας στους κατοίκους του κέντρου της πόλης ένα χώρο για την ψυχαγωγία των παιδιών τους. Αλλά με πολλούς αστικούς κήπους που δείχνουν επίπεδα μολύβδου υψηλότερα από το συνιστώμενο όριο της Αμερικανικής Υπηρεσίας Προστασίας Περιβάλλοντος (EPA), περίπου 400 μέρη ανά εκατομμύριο (ppm) - κάποια γήπεδα έχουν τόσο ψηλά όσο 10.000 ppm - πολλά αστικά οικόπεδα πρέπει οπωσδήποτε να αποκατασταθούν.
Μέχρι τα τέλη του 1970, τον τοποθετούσαν ως χρώμα εσωτερικά και εξωτερικά από το σπίτι για να στεγνώσει πιο γρήγορα και για να το προστατεύει από την υγρασία. Μόλις ένα σπίτι έχει βαφτεί με μπογιά μολύβδου - η συντριπτική πλειοψηφία των σπιτιών που χτίστηκαν πριν το 1978 - ο μόλυβδος είναι εκεί για να μείνει, ακόμη και αν ξαναβαφτεί. Η αφαίρεση του παλιού χρώματος μπορεί συχνά να κάνει το πρόβλημα χειρότερο, όπως η λείανση και το ξύσιμο στέλνει τα λεπτά σωματίδια στον αέρα, τα οποία καθίστανται συστατικά οικιακής σκόνης. «Μπορούμε να το βελτιώσουμε δουλεύοντας πάνω του και να προσπαθήσουμε να σταθεροποιήσουμε την επιφάνεια, αλλά θα πρέπει να είμαστε προσεκτικοί για να βεβαιωθούμε ότι τα παλαιότερα μολυβδούχα στρώματα δεν έχουν διαρραγεί », λέει ο Κιμ Dietrich, επιδημιολόγος στο Πανεπιστήμιο του Σινσινάτι.
Η κύρια πηγή του μολύβδου έξω από τα σπίτια ήρθε από τα αυτοκίνητα, τα οποία κυκλοφόρησαν περισσότερα από 7 εκατομμύρια τόνους μολύβδου στην ατμόσφαιρα πριν από την σταδιακή κατάργηση του καυσίμου του τετρααιθυλιούχου μολύβδου που ξεκίνησε το 1973. Ο τετρααιθυλιούχος μόλυβδος προστίθεται στη βενζίνη για να ενισχύσει την απόδοση του κινητήρα και για να αυξήσει την οικονομία του καυσίμου. Σήμερα, η βενζίνη των αυτοκινήτων είναι "αμόλυβδη," αλλά η βενζίνη με μόλυβδο συνεχίστηκε μέχρι μετά το 1995, όταν ένας κανονισμός και μια τροπολογία του 1990 για την Clean Air Act απαγόρευσε την πώλησή του στις ΗΠΑ.
Χρησιμοποιώντας μόλυβδο στα χρώματα των νοικοκυριών και τη βενζίνη είχε καταστροφικές συνέπειες. Μέχρι τα τέλη του 1970, τα παιδιά σε όλη την αμερικανική επικράτεια έδειχναν σημάδια δηλητηρίασης από μόλυβδο. Τα συμπτώματα της «δηλητηρίασης από μόλυβδο ξεκινούσαν από τον πόνο στο στομάχι και διαταραχές που έφταναν έως το θάνατο,» λέει ο Dietrich. Και οι μακροπρόθεσμες επιπτώσεις μπορεί να είναι τρομακτικές. «Έχουμε δει τα παιδιά που πλήττονται από μόλυβδο στην ενήλικη ζωή να έχουν πρόβλημα στο IQ, ιδιαίτερα προβλήματα στην συμπεριφορά, την νεανική παραβατικότητα και την εγκληματική συμπεριφορά.»
Οι πιο κοινές πηγές έκθεσης και δηλητηρίασης μολύβδου στην παιδική ηλικία ήταν η σκόνη στο εσωτερικό σε σπίτια βαμμένα με μπογιά με μόλυβδο, η βενζίνη, οι σωλήνες νερού με μόλυβδο και τα μολυβδούχα δοχεία τροφίμων, τα οποία δεν είχαν απαγορευτεί μέχρι το 1995. «Γνωρίζουμε αρκετά για το πρόβλημα της έκθεσης με μόλυβδο» λέει ο Mielke. «Κάτω από την ηλικία των 2.5 χρόνων, τα παιδιά βάζουν τα πάντα στο στόμα τους. Αυτός είναι ο τρόπος με τον οποίο εξερευνούν τον κόσμο σε αυτή την ηλικία. Είναι μέρος του να είσαι ένας νέος άνθρωπος. Αντικείμενα, παιχνίδια και τα δάκτυλα συλλέγουν μικροσκοπικά σωματίδια σκόνης, τα οποία καταλήγουν στο στόμα παιδιών, και στη συνέχεια στο πεπτικό τους σύστημα και το αίμα.»
Η θεραπεία για δηλητηρίαση από μόλυβδο περιλαμβάνει μερικές φορές τη χρήση χηλικών φαρμάκων( σύμπλοκες ενώσεις που περιέχουν μέταλλο ενωμένο με δύο ή περισσότερες ομάδες), τα οποία «αρπάνε τα μόρια μολύβδου στο σώμα του παιδιού και τα αποβάλλουν μέσω των νεφρών,» λέει ο Dietrich. Ωστόσο, το πιο σημαντικό στάδιο της θεραπείας επικεντρώνεται συνήθως στην αφαίρεση ή την αποκατάσταση της πηγής του μολύβδου, η οποία είναι συχνά αρκετά δύσκολη και δαπανηρή.
«Η έκθεση σε μόλυβδο έχει αλλάξει από το γεγονός ότι είχαμε σημαντικές μειώσεις στην ποσότητα μολύβδου στην ατμόσφαιρα με τη λήψη μολύβδου από τη βενζίνη, αλλά ο μόλυβδος που αποτέθηκε στις δεκαετίες πριν απαγορευτεί η χρήση του ,είναι ακόμα εκεί», λέει ο Dietrich.
Στην Αμερική για την αντιμετώπιση της επιδημίας της παχυσαρκίας προσπάθησαν να κατευθύνουν τους πολίτες σε φρέσκα τρόφιμα σε πολλά αστικά περιβάλλοντα, ιδιαίτερα σε περιοχές με χαμηλό εισόδημα. Σε αυτούς τους χώρους, οι κάτοικοι συχνά δεν έχουν πρόσβαση σε παντοπωλεία που προσφέρουν φρέσκα προϊόντα, και, όταν τα φρέσκα προϊόντα είναι διαθέσιμα, είναι συχνά πιο ακριβά από ό, τι τα συσκευασμένα, επεξεργασμένα τρόφιμα. Μια λύση στο πρόβλημα αυτό ήταν να ενθαρρύνουν την ανάπτυξη δημοτικών κήπων, όπου οι άνθρωποι μπορούν να καλλιεργούν τα δικά τους τρόφιμα με χαμηλό κόστος.
«Κατά την τελευταία δεκαετία, υπήρξε μια τεράστια αύξηση στους αστικούς κήπους, σε όλη τη χώρα», λέει ο Γαβριήλ Filippelli, ένας βιοχημικός στο Πανεπιστήμιο της Ιντιάνα στην Ινδιανάπολη. «Δυστυχώς, οι πόλεις έχουν γενικά πολύ υψηλά επίπεδα μολύβδου στο έδαφος επειδή έχουν τόσες πολλές πηγές μολύβδου.»
Μέσες τιμές μολύβδου στο έδαφος στις αμερικανικές πόλεις κυμαίνονται γύρω στα 400 ppm σύμφωνα με τον κανονισμό ασφαλείας. Αλλά σε κάποια από τα οικόπεδα, όπως στο κέντρο της Ινδιανάπολης, καταγράφηκαν ποσότητες υψηλότερες από 10.000 ppm. «Αυτό είναι σε αντίθεση με τους ίδιους τύπους εδάφους που συναντώνται μακριά από τις πόλεις ,περιέχουν περίπου 20-40 ppm,» λέει ο Filippelli.
«Το πρόβλημα του μολύβδου σε αστικούς κήπους μόλις πρόσφατα έχει γίνει γνωστό», λέει. «Εδώ έχουμε τους ανθρώπους που προσπαθούν να αναζωογονήσουν τις γειτονιές και να δώσουν μια αίσθηση από μία υγιή κοινότητα με την παραγωγή καλής ποιότητας φαγητού, αλλά υπάρχει συχνά αυτό το πρόβλημα που πρέπει να αντιμετωπιστεί.»
Το πρώτο που πρέπει να κάνει μια οποιαδήποτε κοινότητα είναι να πάρει το χώμα για έλεγχο. Στην Ινδιανάπολη, ο Filippelli και οι συνεργάτες του έχουν δημιουργήσει ένα χάρτη με τις συγκεντρώσεις του μολύβδου γύρω από την πόλη. Τα δείγματα από τους κήπους τους και οι εργαστηριακές εξετάσεις, συμπεριλαμβανομένων των προσμείξεων και των θρεπτικών συστατικών.
Η ομάδα διαπίστωσε ότι οι πιο μολυσμένες περιοχές της Ινδιανάπολης βρίσκονται γύρω από το κέντρο της πόλης. «Είναι δύσκολο να βρεθούν εδάφη που είναι αρκετά ασφαλή αλλά μια σειρά τεχνικών μεθόδων μπορεί να μειώσει από την μόλυνση του μολύβδου.
Το 2010, μια ομάδα από το Πανεπιστήμιο του Cornell με επικεφαλής τον επιστήμονα του εδάφους Murray McBride έλαβε επιχορήγηση από το Εθνικό Ινστιτούτο Υγείας για την αξιολόγηση της υγείας των εδαφών των δημοτικών κήπων στη Νέα Υόρκη. Μάζεψαν περισσότερα από 1.000 δείγματα εδάφους από τους κήπους σε όλη την πόλη και μέτρησαν το μόλυβδο και άλλες ρυπαντικές ουσίες όπως αρσενικό, υδράργυρο, κάδμιο, και βάριο. Βρήκαν μερικούς κήπους με ακραίες τιμές με υψηλότερα από τα συνιστώμενα επίπεδα αρσενικού , ψευδαργύρου, αλλά ο μόλυβδος, ήταν μακράν η πιο κοινή μολυσματική ουσία.
«Ο μεγαλύτερος κίνδυνος της κηπουρικής στα μολυβδούχα εδάφη προέρχεται από μικροσκοπικά σωματίδια ρύπων που κολλάνε στα φυτά. Το χώμα και ο μόλυβδος μπορεί πράγματι να ξεπλυθούν με τρίψιμο, αν και ορισμένοι τύποι είναι πιο εύκολο να ξεπλυθούν από τους άλλους », λέει ο Filippelli. Τα πιο προβληματικά φυτά σε σχέση με την μόλυνση από μόλυβδο είναι οι ρίζες λαχανικών, οι οποίες αναπτύσσονται υπόγεια, επειδή ο ρύπος μπορεί να είναι δύσκολο να ξεπλυθεί τελείως. Ορισμένες ρίζες λαχανικών, όπως στα καρότα, οι βρώσιμες ρίζες τους έχουν επίσης βρεθεί με μόλυβδο, που σημαίνει ότι δεν μπορεί να αφαιρεθεί απλά με το ξέπλυμα του χώματος.
«Πολύφυλλα λαχανικά είναι επίσης ένα πρόβλημα, διότι είναι δύσκολο να ξεπλυθεί το μαρούλι αρκετά καλά και να απομακρυνθούν όλα τα ίχνη μολύβδου. Έχουν την τάση να αποθηκεύουν περισσότερο χώμα στις τρίχες των φύλλων τους,»λέει ο Filippelli. Εάν ένας κήπος έχει πάνω από 600 ppm μολύβδου, «εμείς προτείνουμε να φτιαχτούν ψηλότερα αναχώματα με καθαρό χώμα. Ή να μην φυτεύετε καθόλου μαρούλι. Καλλιέργειες καρποφόρων όπως ντομάτες, πιπεριές, κολοκύθια, μελιτζάνες και το καλαμπόκι είναι γενικά ασφαλέστερα τρόφιμα για να αναπτυχθούν σε αστικούς κήπους, επειδή δεν συσσωρεύουν εύκολα μόλυβδο. Το πλύσιμο των προϊόντων σε νερό με ξύδι ή ακόμα και πολύ αραιωμένο σαπούνι πιάτων μπορεί να βοηθήσει επίσης.
Λίγες μελέτες έχουν εξετάσει τις επιπτώσεις στην υγεία από την κατανάλωση τροφών που καλλιεργούνται σε εδάφη με υψηλές συγκεντρώσεις μολύβδου, λέει ο Rufus Chaney, γεωπόνος στο Υπουργείο Γεωργίας των ΗΠΑ στο Beltsville. Οι μόνες μελέτες που σχετίζονται με τα τρόφιμα έχουν προσπαθήσει να ποσοτικοποιήσουν τα ποσοστά απορρόφησης μολύβδου σε διαφορετικές συνθήκες, και τα αποτελέσματα δείχνουν ότι οι κίνδυνοι της δηλητηρίασης από μόλυβδο από την κατανάλωση μολυσμένων προϊόντων είναι χαμηλή. "Μερικές μελέτες που έχουν δώσει σε ενήλικες εθελοντές κάψουλες με ραδιενεργό μόλυβδο για να πάρουν μαζί με τα γεύματα κατά τη διάρκεια της νηστείας έδειξε ότι η κατανάλωση μολύβδου με τα γεύματα μειώνει σημαντικά την απορρόφηση του μολύβδου,» λέει. «Κατά την νηστεία, 80% του διαλυτού μολύβδου απορροφάται. Αλλά όταν το τρως με ένα γεύμα, μόνο περίπου 1 έως 5 % απορροφάται και το υπόλοιπο περνά μέσα από το πεπτικό σας σύστημα.»
Οι κίνδυνοι του μολύβδου στα αστικά εδάφη είναι υπαρκτοί, αλλά μια σειρά καλών πρακτικών αστικής κηπουρικής μπορεί να βοηθήσει στη μείωση του κινδύνου.
Προσθέτοντας καθαρό χώμα από πηγές έξω από την πόλη είναι συχνά ο πιο οικονομικός τρόπος για να μετατρέψετε εξαιρετικά μολυσμένους κήπους, λέει ο Mielke. «Είναι πολύ δαπανηρό να αφαιρέσετε το μολυσμένο έδαφος - περίπου 36 δολάρια ανά κυβικό πόδι – καθώς θεωρούνται επικίνδυνα απόβλητα που πρέπει να διατεθούν σωστά. Η προσθήκη του εδάφους κοστίζει συνήθως περίπου 2 έως 4 δολάρια ανά κυβικό πόδι, έτσι ώστε να είναι πολύ λογικό.»
Ο Mielke έχει περάσει εδώ και δεκαετίες και εργάζεται για τη μείωση των επιπέδων μολύβδου σε πάρκα, παιδικές χαρές και τους κήπους στη Νέα Ορλεάνη. Το 2005, ο τυφώνας Κατρίνα παρέσυρε μόλυβδο από τον σχιστόλιθο που αποτελεί ένα μεγάλο μέρος της επιφάνειας της πόλης . Ο μόλυβδος δεν παρασύρθηκε από τον τυφώνα. Αντίθετα, οι πλημμύρες άφησαν πίσω τους ένα λεπτό στρώμα από νέα ιζήματα με μερικά εκατοστά πάχος που έθαψε το μολυσμένο χώμα. Στα χρόνια μετά τον τυφώνα, τα επίπεδα μολύβδου στο αίμα των παιδιών στη Νέα Ορλεάνη έχουν μειωθεί, κατά μέσο όρο, κατά περίπου 33 %, ένα σπάνιο φωτεινό σημείο στον απόηχο της καταστροφικής πλημμύρας. «Δεν είχαμε πολλές πηγές χρηματοδότησης για την αποκατάσταση, αλλά δεν χρειάστηκε [νέο χώμα] για να κάνει την διαφορά», λέει ο Mielke.
Συνιστά επίσης την δημιουργία αναχωμάτων πάνω σε ένα στρώμα από γεωύφασμα, ένα πορώδες τύπο υφάσματος που πωλείται σε καταστήματα με είδη κήπου που δημιουργεί ένα φράγμα που επιτρέπει τη διέλευση του νερού, αλλά όχι στο μολυσμένο έδαφος από μόλυβδο. Επιπλέον, μελέτες έχουν δείξει ότι ορισμένα είδη φυτών, όπως μουστάρδα και σπανάκι, καταλαμβάνουν τον μόλυβδο εσωτερικά και έτσι μπορεί να χρησιμοποιηθούν για να καθαρίσουν το έδαφος, μια διαδικασία γνωστή ως φυτοθεραπεία. Ένα έργο, στο Πανεπιστήμιο του Κεντάκυ, μείωσε το μόλυβδο σε οικόπεδο κατά 200 ppm με την φύτευση σπανακιού για τρεις μήνες. Καλλιέργειες που χρησιμοποιούνται για φυτοθεραπεία, ωστόσο, δεν μπορεί να καταναλωθούν και πρέπει θεωρούνται ως τοξικά απόβλητα.
Ένας άλλος τρόπος για να μειωθεί η κινητικότητα του μολύβδου είναι με την παρακολούθηση των επιπέδων του pH του εδάφους, και ρυθμίζοντας την οξύτητα του εδάφους, εάν είναι απαραίτητο, λέει ο McBride. «Το pH των αστικών εδαφών τείνει να είναι μάλλον υψηλό [σε σύγκριση με τα τυπικά εδάφη], περίπου 6.5 έως 7.5,» λέει. Συμπτωματικά, «αυτό συμβαίνει επίσης σε περιοχή όπου ο μόλυβδος είναι λιγότερο βιοδιαθέσιμος. Αλλά σε πιο όξινα (και πιο αλκαλικά) εδάφη, ο μόλυβδος έχει μεγαλύτερη κινητικότητα, αυξάνοντας τις πιθανότητες να το βρουν στο δρόμο τους τα φυτά και τα ζώα».
Η προσθήκη ορισμένων μετάλλων και θρεπτικών ουσιών μπορεί επίσης να βοηθήσει στη μείωση του κινδύνου μόλυνσης από μόλυβδο προσθέτει ο, Chaney. «Φωσφορικά αντιδράνε με το μόλυβδο για να σχηματίσουν μια αδιάλυτη ένωση που δεν είναι βιοδιαθέσιμη. Προσθέτοντας φωσφορικό μειώνεται ο βιοδιαθέσιμος μόλυβδος όσο 70%». Λαμβάνοντας μόλυβδο που δεν είναι βιοδιαθέσιμος δεν είναι απαραίτητα ακίνδυνο, αλλά είναι πολύ λιγότερο επιβλαβές από μόλυβδο που δεν έχει αντιδράσει με άλλα στοιχεία, λέει ο Chaney.
«Η αστική κηπουρική είναι εξαιρετικά υγιής, αειφόρος και εκπαιδευτική, αν μπορείτε να διαχειριστείτε τον κήπο σας με ασφάλεια,» λέει ο Filippelli. «Δεν πρέπει να εγκαταλείψετε το χώμα σας, ακόμα κι αν είναι μολυσμένο. Υπάρχουν τρόποι για να κάνετε το σωστό.»
Αρκετές πρακτικές κηπουρικής μπορεί να χρησιμοποιηθούν για την αποκατάσταση των εδαφών σε χαμηλότερα επίπεδα μόλυνσης μολύβδου. Το πρώτο βήμα στο σχεδιασμό ενός κήπου στην αυλή έχει να κάνει με το χώμα που πρέπει αρχικά να δοκιμαστεί, όχι μόνο για το pH και τα επίπεδα θρεπτικών συστατικών, αλλά και για μολυσματικούς παράγοντες όπως ο μόλυβδος και το αρσενικό. "Ορισμένες πόλεις έχουν προγράμματα δημόσιας υγείας για να βοηθήσουν τους κατοίκους με χαμηλό ή καθόλου κόστος. Ορισμένες πόλεις, όπως η Φιλαδέλφεια έχουν επίσης φτιάξει εργαστήρια όπου οι άνθρωποι μπορούν να φέρουν δείγματα χώματος για άμεση εξέταση με ένα μέσο φθορισμού ακτίνων Χ.
Ακόμη και αν δεν υπάρχει εξειδικευμένο πρόγραμμα στην πόλη σας, στέλνοντας μερικά δείγματα χώματος , τουλάχιστον τρία από διάφορα μέρη του κήπου - σε πανεπιστήμιο ή ιδιωτική εταιρεία για έρευνα συνήθως κοστίζει περίπου 50 δολάρια και διαρκεί μόνο μια-δυο εβδομάδες.
Κατά τα προσεχή έτη, οι αναλύσεις εδάφους πρέπει να γίνουν ακόμη φθηνότερες και ταχύτερες, λέει ο Carl Rosen, ένας επιστήμονας του εδάφους στο Πανεπιστήμιο της Μινεσότα.
Γεωδίφης
Πηγές
1.earthmagazine.org
2.Βικιπαίδεια
Αναρτήσεις
