Επιδημικές κρίσεις στην Κω [και Κάλυμνο] του 19ου αιώνα
Φραγκισκάνοι αντιμετωπίζουν θύμα πανώλης.
Η Κως και η Κάλυμνος κατά την διάρκεια της ιστορίας βρέθηκαν συχνά αντιμέτωπες με φυσικές [σεισμοί, ξηρασίες, πλημμύρες, επιδημίες, κά] και ανθρωπογενείς καταστροφές [συγκρούσεις, πόλεμοι]. Αρκετές φορές οι επιδημικές ασθένειες είχαν αρνητικές επιπτώσεις στην εξέλιξη του πληθυσμού και το οικιστικό δίκτυο των νησιών. Η μεγάλη πανδημία του Ιουστινιανού κατέστρεψε τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία το 541 έως το 542μ.Χ. Ακολούθησε η δεύτερη μεγάλη γνωστή ως Μαύρος Θάνατος από τις πλέον φονικές πανδημίες στην παγκόσμια ιστορία. Τέλος μία τρίτη μεγάλη πανδημία [1852-60] λόγω χολέρας που προήλθε από την Ινδία, αναστάτωσε άλλη μια φορά τον πληθυσμό της Γηραιάς Ηπείρου. Τον 19ο αιώνα μια σειρά από κρίσεις επηρέασαν αποφασιστικά τη ζωή και τις δραστηριότητες των κατοίκων των νησιών.
Πανδημία του 14ου αιώνα
Μεταξύ 1347-1353 περίπου 20-25 εκατομμύρια[ 1/3 από τον ευρωπαϊκό πληθυσμό] έπεσαν θύματα του Μαύρου Θανάτου, και 75 εκ. χάθηκαν από τον τότε παγκόσμιο πληθυσμό. Αρχικά ο κόσμος πίστευε ότι η πανδημία προήλθε από μολυσμένους ανέμους ή από αναθυμιάσεις και ατμούς από το κέντρο της Γης. Σκοταδιστικές απόψεις έκαναν τους ανθρώπους να πιστεύουν ότι οφείλεται στο ζεστό και υγρό κλίμα, τον αέρα πάνω από λιμνάζοντα νερά και έλη, την ομορφιά νεαρών κοριτσιών, τον ύπνο κατά τη διάρκεια της ημέρας, κά. Ωστόσο, πέθαιναν περισσότεροι άντρες από γυναίκες, και περισσότεροι νέοι από ηλικιωμένους. Η ιατρική της εποχής αδυνατούσε να βοηθήσει και όλο περισσότεροι πίστευαν ότι ήταν τιμωρία που έστειλε ο Θεός. Οι λιγοστοί γιατροί αντλούσαν τις γνώσεις τους από τον Ιπποκράτη και τον Γαληνό. Ομως δεν ήξεραν ότι η επιδημία εξαπλώνεται μέσω μόλυνσης από ζώα στους ανθρώπους.
Αρχικά η πανδημία αναφέρθηκε τον Οκτώβριο 1347, όταν εμπορικά πλοία από το λιμάνι της Κάφας στην Μαύρη Θάλασσα μετέφεραν ετοιμοθάνατους και νεκρούς στην Ευρώπη. Η ασθένεια είχε δύο μορφές: τη βουβωνική [σηψαιμική] και την πνευμονική. Μεταδιδόταν ακαριαία, βοηθούμενη από τις κακές συνθήκες υγιεινής.
Το κύριο κέντρο εξάπλωσης της βουβωνικής πανώλης στα νησιά του Αιγαίου ήταν η Κωνσταντινούπολη από την οποία ξεκίνησε μάλλον τέλη του 1346. Σύμφωνα με τον βυζαντινό Νικηφόρο Γρηγορά [1295-1360]- ιστορικό συγγραφέα, θεολόγο,μαθηματικό, αστρονόμο και πολέμιο των θρησκευτικών αντιλήψεων του Μεσαίωνα- το 1347 προέκυψε βαρύ λοιμώδες νόσημα [προφανώς πανώλη] που προκάλεσε μεγάλη φθορά στην Κω και ανάγκασε τους κατοίκους να απομακρυνθούν από τις οικίες τους.
Η ασθένεια άρχιζε με πονοκέφαλο, ρίγη, πυρετό, διάρροια, ναυτία, έμετο και πόνο στην πλάτη,τα χέρια και τα πόδια. Μέσα σε 24 ή 48 ώρες, εμφανίζονταν μαύρα εξογκώματα στο λαιμό,χέρια και μηρούς.
Σήμερα γνωρίζουμε ότι το εντεροβακτήριο Yersinia pestis προκάλεσε την πανδημία. Το βακτήριο προήλθε από τις στέππες της Μογγολίας ή από τη Β. Ινδία και εξαπλώθηκε μέσω του δρόμου του μεταξιού. Ωστόσο, ακόμη και σήμερα προβληματίζει ο φυσικός μηχανισμός που επιτάχυνε την ταχεία εξάπλωση του. Μια μελέτη που δημοσιεύθηκε πρόσφατα στα Πρακτικά της Εθνικής Ακαδημίας Επιστημών [ΗΠΑ] ενοχοποιεί τις ψείρες και τους ψύλλους και όχι τα τρωκτικά.
Πώς τελείωσε; Η πιο δημοφιλής θεωρία για τον τρόπο με τον οποίο περιορίστηκε η πανούκλα είναι η εφαρμογή καραντίνας. Για να μειώσουν τον κίνδυνο μετάδοσης της, όλα τα καράβια απομονώνονταν για 40 μέρες [καραντίνα]. Όσοι δεν είχαν μολυνθεί παρέμεναν συνήθως στα σπίτια τους, ενώ όσοι μπορούσαν να αντέξουν οικονομικά άφηναν τις πιο πυκνοκατοικημένες περιοχές για να ζήσουν σε μεγαλύτερη απομόνωση. Βελτιώσεις στην προσωπική υγιεινή πιστεύεται ότι επίσης βοήθησαν κατά τη διάρκεια της πανδημίας, παράλληλα με την πρακτική της καύσης αντί της ταφής.
Οι συνέπειες της πανώλης ήταν πράγματι δραματικές. Επιδημίες ξαναχτύπησαν και στα επόμενα χρόνια, αλλά με μικρά χρονικά διαλείμματα. Η πανούκλα παρέμεινε και εμφανιζόταν συχνά στην Οθωμανική αυτοκρατορία κατά τον 18ο αιώνα. Τότε η Κωνσταντινούπολη επηρεάστηκε για 68 χρόνια, το Αιγαίο για 57 χρόνια και η Αίγυπτος για 44 χρόνια. Οι πιο θανατηφόρες επιδημίες, που ευθύνονται για το θάνατο μεταξύ 1/10-1/3 του πληθυσμού συνέβησαν στην Κωνσταντινούπολη, τη Θεσσαλονίκη και το Χαλέπι. Παρατηρήθηκαν περίπου μία φορά κάθε 20 χρόνια.
Επιδημίες του 19ου αιώνα
Εκτός από την καλά μελετημένη πανδημία του 14ου αιώνα υπήρξαν και άλλες λιγότερο γνωστές που ακολούθησαν. Επιδημικές κρίσεις από τις αρχές έως τα μέσα του 19ου αιώνα κατέβαλλαν τους πληθυσμούς των νησιών του νοτιοανατολικού Αιγαίου.
Την εποχή εκείνη η πόλη της Κω δεν ήταν δύσκολο να μετατραπεί σε ένα μικρό τοπικό κέντρο πανώλης. Η εκτεταμένη επίπεδη γη κοντά σε ένα τεράστιο οικοσύστημα με βαλτώδη χαρακτηριστικά που είναι ζεστό, υγρό και με ζώα, η συγκέντρωση του πληθυσμού σε πολύ μικρό χώρο και οι ανθυγιεινές συνθήκες διαβίωσης αποτελούσαν εκρηκτικό μείγμα για την εύκολη μετάδοση οποιαδήποτε ασθένειας.
Δύο μεγάλες επιδημίες πανώλης καταγράφηκαν στην Οθωμανική αυτοκρατορία, το 1812-19 και το 1835-38, που γρήγορα επεκτάθηκαν σε σχεδόν ολόκληρη την επικράτεια της. Οι Οθωμανοί γιατροί υπέθεταν ότι η πανούκλα ήταν μια αερομεταφερόμενη λοίμωξη. Μια εναλλακτική θεωρία απέδιδε την εξάπλωση της σε δαίμονες. Από το 1840-44 φαίνεται ότι η πανούκλα είχε σχεδόν τεθεί υπό έλεγχο στην τότε Οθωμανική Αυτοκρατορία.
Περιστατικό του 1801
Το έτος 1801, αναφέρθηκε πανούκλα στην Κω από τον Edward Clarke [1769-1822]. Ο Άγγλος κληρικός, φυσιοδίφης, ορυκτολόγος και ταξιδιώτης από την Αλεξάνδρεια, έφτασε στην Kω και στη συνέχεια αγκυροβόλησε στην Πάτμο. Η ασθένεια που περιέγραψε ίσως προήλθε από ένα ξέσπασμα πανώλης η οποία έλαβε χώρα στο Κάιρο το 1798-1801. Για αυτή την ασθένεια υπάρχουν επιδημιολογικά δεδομένα της εποχής από τους Γάλλους ιατρούς που συνόδευαν τις δυνάμεις του Ναπολέοντα στην Αίγυπτο. Πρόσφατες έρευνες προσθέτουν ότι οι εκδηλώσεις της πανώλης παρατηρήθηκαν τόσο σε αρουραίους όσο και σε ανθρώπινους πληθυσμούς. Οι σκελετοί αρουραίων έδειξαν ότι για περίπου 4 ημέρες μετά τον θάνατο τους παρέμεναν μολυσμένοι, και ότι η εξάπλωση της πανώλης πρέπει να έγινε μέσω ψύλλων. Η μετάδοση από άνθρωπο σε άνθρωπο της συγκεκριμένης πνευμονικής πανώλης αντιπροσώπευε μόνο ένα μικρό κλάσμα περιπτώσεων. Από ιστορική άποψη, το ξέσπασμα της μόλυνσης που έλαβε χώρα στο Κάιρο το 1801 δεν ήταν καθόλου μοναδικό και ερευνητές προτείνουν ότι πράγματι θα υπήρχαν πολλά παρόμοια γεγονότα στην Αίγυπτο και αλλού στη Μέση Ανατολή στις αρχές του 19ου αιώνα. Η επιδημία φαίνεται ότι έφτασε μέχρι την Κω επηρεάζοντας τόσο τη δομή της όσο και την τοπική οικονομία.
Πρώτο Θανατικό,1811
«Το 1811 συνέβη στη Κω φοβερότερο κακό το λεγόμενο Πρώτο Θανατικό της πανώλης που διήρκησε έως το 1814. Οι χριστιανοί κάτοικοι κατέφυγαν στην εξοχή, όμως οι Τούρκοι επειδή φοβούνταν εξεγέρσεις τους εξανάγκασαν να επιστρέψουν στις κατοικίες τους» λέει ο Ιάκωβος Ζαρράφτης.
Σύμφωνα με τον περιηγητή Turner μετά από βίαιες βροχές το 1812, καταστράφηκαν σπίτια και τοίχοι ενώ εκδηλώθηκε ταυτόχρονα ένας σεισμός, που αν και είχε ελάχιστα ορατά αποτελέσματα, συνέβαλε πιθανώς στην αποδυνάμωσή του οικισμού. Οι κακοτυχίες σπάνια έρχονται μεμονωμένες: την ίδια χρονιά πανούκλα έπληξε το νησί και θανάτωσε 3.000 ψυχές. Τα 2/3 ήταν Τούρκοι και οι υπόλοιποι Έλληνες.
Το 1812-19 μία μεγάλη επιδημία αναφέρθηκε στην Οθωμανική αυτοκρατορία που έγινε ιδιαίτερα αισθητή στην Κωνσταντινούπολη με αποτέλεσμα να χαθούν τουλάχιστον 100.000 ζωές. Η μεταφορά της πανούκλας ίσως οφειλόταν σε μετανάστες που μετακινούνταν ως εργάτες στην αυτοκρατορία. Ένα διάταγμα του 1812 μιλάει για τους φτωχούς μετανάστες στην Κωνσταντινούπολη, οι οποίοι κολλάνε την ασθένεια σε πόρνες: «Η οργή του Θεού τιμωρεί αυτή τη συμπεριφορά, καταστέλλοντας τον πληθυσμό με πανώλη για τους τελευταίους 3 έως 5 μήνες». Η τρομακτική επιδημία του 1812 δημιούργησε δεκάδες εστίες πανώλης στην περιοχή του Αιγαίου ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια του πρώτου εξαμήνου και μία από αυτές φαίνεται ότι ήταν η πόλη της Κω. Ήταν μία τις χειρότερες επιδημίες και για πολλά χρόνια επηρέασε την Ρωσία που είχε σημαντικούς ιστορικούς και θρησκευτικούς δεσμούς με το Βυζάντιο.
Δεύτερο Θανατικό,1833
Σύμφωνα με τον Ζαρράφτη «Ένα χρόνο μετά την σφαγή του 1832 από την οποία εναπομείναν 9.000 κάτοικοι της Κω [από τους 16.000] ακολούθησε το Δεύτερο Θανατικό. Το τραγικό γεγονός επέφερε μεγάλη φθορά στους κατοίκους και ιδιαίτερα στους Τούρκους οι οποίοι αδυνατούσαν να αντιμετωπίσουν όχι μόνο την πανώλη αλλά κάθε άλλη αρρώστια». Εκτός από την πόλη της Κω και στον μεσαιωνικό οικισμό του Παλιού Πυλιού αναφέρθηκαν κρούσματα από επιδημία. Ιστορικές μαρτυρίες αναφέρουν ότι ο ερειπωμένος σήμερα οικισμός εγκαταλείφθηκε από τους κατοίκους του μεταξύ 1810 και 1830 μετά από επιδημία που τους αποδεκάτισε.
Πιθανόν τα περιστατικά του 1830-1833 συνδέονται με επιδημία χολέρας του 1831, μια από τις φονικότερες στην ιστορία της Αιγύπτου. Αυτή την περίοδο το λιμάνι της Κω τροφοδοτούσε με σταφύλια, πεπόνια και άλλα αγαθά την Αίγυπτο. Η ασθένεια μέσα σε 2 μήνες σκότωσε περίπου 150.000 από τους 3,5 εκ. κατοίκους του Καΐρου,ενώ περίπου 36.000 έχασαν τη ζωή τους μέσα σε 28 ημέρες. Η αιγυπτιακή κυβέρνηση ήταν εντελώς απροετοίμαστη για αυτή την πρώτη εισβολή χολέρας. Η χολέρα [ασιατική] προκλήθηκε απο το βακτήριο Vibrio cholerae που μεταφέρθηκε δια μέσου της θαλάσσιας οδού. Φαίνεται ότι πρώτα έφτασε στην πόλη και μετά εξαπλώθηκε στους άλλους οικισμούς της Κω.
Θανατικό στην Κάλυμνο
Εκτός από την Κω και στην Κάλυμνο αναφέρθηκαν επιδημικές κρίσεις κατά την διάρκεια του 19ου αιώνα. Πιθανόν εμπορικά πλοία από την Κωνσταντινούπολη, Αίγυπτο ή την απέναντι μικρασιατική ακτή μετέφεραν την ασθένεια στο λιμάνι της Καλύμνου. Το μεγάλο θανατικό της Καλύμνου όπως και άλλα επεισόδια μάλλον σχετίζονται με την περίοδο 18ο1-1832. Σχετικά με το γεγονός λέγεται ότι κόσμος έφευγε από τις πόλεις και τα χωριά για να μην κολλήσει, πήγαινε στα σπήλαια και τα βουνά. Πριν την πανούκλα είχε πέσει η «βλογιά» που αποδεκάτισε αρκετούς. Μετά ήλθε το θανατικό του Λελέκη το οποίο λέγεται ότι έφερε κάποιος έμπορος υφασμάτων από την Αλεξάνδρεια. Κάποιοι άλλοι λένε ότι το έφερε ένας Τσαμπουνιάρης από την Ανατολή. Σύμφωνα με τον Γιώργο Χατζηθεοδώρου το κακό άρχισε από τον κάμπο που ήταν η Πόθια και έφθασε στο Χωριό, ευτυχώς την περιοχή προστάτεψε ο Αη Χαράλαμπος και σταμάτησε η πανούκλα. Και το εκκλησάκι στους Τοίχους ο Αης Γιώργος σταμάτησε την επέκταση της πανούκλας. Ο Εμπορειός έμεινε ανέπαφος από την ασθένεια.
Η επιδημία συχνά περιορίζεται σε ένα τόπο ή μια ολόκληρη χώρα, όταν όμως εξαπλωθεί εκτός των γεωγραφικών ορίων μιας χώρας, τότε γίνεται πανδημία. Τα τελευταία χρόνια οι επιδημιολόγοι κρούουν το κώδωνα κινδύνου. Επισημαίνουν ότι κάποιο παθογόνο θα μπορούσε να σκοτώσει πάνω από 30 εκατ. ανθρώπους σε λιγότερο από έναν χρόνο, πιθανόν τα επόμενα 10-15 χρόνια, υπενθυμίζοντας ότι η τελευταία πανδημία συνέβη πριν από 100 χρόνια.
Γεωδίφης
Πηγές
1.Κώια-Ι.Ζαρράφτης
2.Journal of a tour in the Levant-W. Turner, 1820
3.Travels in various countries of Europe, Asia and by Africa-E.D.Clarke
4.Εγκυκλοπαίδεια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας
5.Βubonic plague in Cairo in 1801-Xavier Didelot, Lilith K. Whittles, Ian Hall
6.The Cholera Epidemic of 1831-University of California
7.Το Μεγάλο Θανατικό-Γ.Χατζηθεοδώρου/Μούσες [Καλυμνιακά Χρονικά, 1994]
8.Βικιπαίδεια
