Λύρες της Κω
Δεν ξέρουμε πότε ακριβώς φτάνει η λύρα στα Δωδεκάνησα και στην περιοχή της Κω. Αν λάβουμε όμως υπ’ όψιν μας, ότι η πρώτη μορφή τοξωτής (με δοξάρι) λύρας ήρθε από την ανατολή και τις Αραβικές χώρες, τότε τα Δωδεκάνησα θα πρέπει να ήταν από τα πρώτα μέρη της Ελλάδας όπου έφτασε αυτή.
Σε όλα τα Δωδεκάνησα η λύρα αποτελεί το πιο σημαντικό μουσικό όργανο, πότε μόνη της και πότε με την συνοδεία κάποιου κρουστού ή τσαμπούνας, κυριαρχεί στα γλέντια και τις διασκεδάσεις για αρκετούς αιώνες. Περίπου στα τέλη του 19ου, αρχές 20ου αιώνα γίνεται ζυγιά με το νέο τότε λαούτο, όμως σε λίγα χρόνια αρχίζει να εκτοπίζεται σιγά σιγά από το βιολί. Σε κάποιες περιοχές όπως την Κάρπαθο και την Κάσο δεν υποχωρεί καθόλου και διατηρείται απόλυτα μέχρι σήμερα. Σε άλλα νησιά όπως την Ρόδο και την Τήλο συνυπάρχει με το βιολί, αλλά στα βόρεια Δωδεκάνησα έχει εκλείψει σχεδόν ολοκληρωτικά.
Η λύρα στην Κω και τα γύρω νησιά Τήλο, Νίσυρο , Αστυπάλαια, Κάλυμνο.(Σύμφωνα με κάποιες αναφορές και στη Λέρο υπήρχαν εκτός από τρίχορδες και τετράχορδες λύρες.)
Το ιδιαίτερο στοιχείο που κάνει την λύρα των παραπάνω νησιών να ξεχωρίζει είναι οι τέσσερις χορδές της, έναντι των τριών που έχουν οι λύρες στην υπόλοιπη Ελλάδα. Οι διαστάσεις όσων οργάνων βρήκαμε είναι περίπου 45 Χ 15 cm. Τα περισσότερα είναι κατασκευασμένα από ξύλα μουριάς (σκάφος και μπράτσο) και κατράνι το καπάκι. Δύο από αυτά έχουν από δύο συμπαθητικές χορδές και άλλα δύο έχουν από μία. Για το κούρδισμα της δεν έχουμε ασφαλή συμπεράσματα αφού παλαιότερα και χωρίς κουρδιστήρια και διαπασών κούρδιζε ο καθένας με βάση την τονικότητα της φωνής του. Τα πιο πιθανά πάντως κουρδίσματα φαίνεται να είναι το λα-ρε-λα-ρε ή σολ –ντο- σολ- ντο. Σε κάθε περίπτωση η βασική χορδή ήταν η πρώτη με τις υπόλοιπες να παίζουν το ρόλο του ισοκράτη. Ο Στέλιος Κώστογλου μοναδικός εν ζωή Κώος λυράρης που είναι βοσκός και ζει στην μάντρα του στο Ψαλίδι, (κουρδίζει σολ-ντο-φα-ντο) μας αναφέρει ότι την δεύτερη και την τρίτη χορδή τις χρησιμοποιεί σπάνια αλλά με τις ρόγες των δαχτύλων του μόνο ,αφού η απόσταση ανάμεσα στις χορδές δεν επιτρέπει την τοποθέτηση των νυχιών του. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα να μην ακούγονται το ίδιο δυνατά όσο η πρώτη που πατιέται με τα νύχια.
Πολλοί ήταν εκείνοι που υπήρξαν λυράρηδες στα πρώτα τους χρόνια και εγκατέλειψαν αργότερα τη λύρα για χάρη του βιολιού όπως ο Βασίλης Χατζηδημήτρης και ο Γιώργης Πόγιας. Μερικοί από τους λυράρηδες της εποχής εκείνης ήταν από την Κέφαλο ο Ζαχαριάς Δημητρακιού ,ο Νικόλας Τσολάκης (Λυριστής), ο Σταμάτης Νέψας, ο Γιώργος Μπίλης (Καλές) από την Αντιμάχεια ο Γιάννης Καντούνιας, ο Βασίλης Καλωνάς ο Τάσος Γιακούμαρος από τη Καρδάμαινα ο Ηλίας Στούππος, ο Δημήτρης Στούππος, και ο Στέργος Στούππος,από το Ασφενδιού ο Κώστας Παπαγγελής, από την Κω ο Αριστοτέλης Κεφάλας,ο Μιχάλης Πης, ο Γιάννης Χατζηβελούδος, ο Δημήτρης Χόνδρος.
Αξίζει όμως να κάνουμε μια μικρή αναφορά σε έναν από αυτούς, στον Αντώνη τον Μάμμη από το Ασφενδιού, 1897-1984 ο οποίος έπαιζε λύρα και ήταν εξαιρετικός στα αυτοσχέδια στιχάκια (μαντινάδες). Αν και ήταν τυφλός, αυτό δεν τον εμπόδιζε να ταξιδεύει για μεγάλα χρονικά διαστήματα, και να βγάζει τα προς το ζην με την λύρα του. Όλοι στα καίκια και καράβια της εποχής τον γνώριζαν και δεν του έπαιρναν ναύλα και έτσι γύριζε σε όλα τα νησιά. Στην Ρόδο τον έλεγαν το «Κώτικο λυράκι» ενώ στα χωριά της Κω τον ήξεραν με τα παρατσούκλια «Φάκκος» ή «Φτυς» επειδή όταν του ζητούσαν να τους πει ένα τραγουδάκι τους απαντούσε «ευθύς –ευθύς». Σύμφωνα με αναφορές μαρτύρων η χάρη του έφτανε μέχρι την Ικαρία την Πάρο και την Νάξο, στην Σύμη, Νίσυρο αλλά και μέχρι τον Πειραιά. Φορούσε πάντα ένα μακρύ παλτό κάτω από το οποίο έβαζε την λύρα του και έλεγε αυτοσχέδια της στιγμής στιχάκια σε όποιον συναντούσε. Ο κόσμος τον φίλευε δίνοντας του ελιές, αυγά, πατάτες και διάφορα άλλα τρόφιμα ενώ στα καφενεία τον κερνούσαν καφέ, τσάι, ούζο κ.τ.λ.
Μοναδικές ηχογραφήσεις ντοκουμέντα με Κώτικη λύρα είναι αυτές της Ακαδημίας Αθηνών στην Κω το 1958 με τους λυράρηδες Ζαχαριά Δημητρακιού και Αριστοτέλη Κεφάλα. Το μόνο όμως που έχει συμπεριληφθεί στην έκδοση είναι το «κρίμα σου χαϊδεμένη μου» που παίζει και τραγουδά ο Αριστοτέλης Κεφάλας ο οποίος πιθανόν να είχε μετατρέψει την λύρα του από τετράχορδη σε τρίχορδη αφού έτσι φαίνετε από τα σημάδια στους καβαλάρηδες. Στο λαούτο τον συνοδεύει ο Απόστολος Μουσελίμης ενώ ο εκφωνητής από λάθος τον αναφέρει «Αριστοτέλη». Τέλος να σημειώσουμε εδώ ότι οι λυράρηδες της Κω σίγουρα ήταν περισσότεροι από αυτούς που αναφέρουμε, όμως αυτά τα στοιχεία έχουμε μέχρι τώρα. Η έρευνα μας δεν σταματά και γι’ αυτό παρακαλούμε όποιος γνωρίζει κάτι σχετικό να επικοινωνήσει μαζί μας.
Μπροβάλετε μπροβάλετε ΄΄Δράσεις΄΄
Γιάννης Μαστόρος-Κυριάκος Παππουλης
https://www.youtube.com/watch?v=9wPsMSZhwrY