Ιερός Ποταμός και Ανάληψη της Ράβδου!

«Οι μύθοι ενέχουσι αλήθεια, οι παραδόσεις φυλάττουσιν ιστορία» Ιάκωβος Ζαρράφτης,1922.

Στην φωτογραφία ο  αρχαίος Κυπάρισσος από ψηλά και το δάσος Πλάκα.  

Πριν 161.000 χρόνια στη θέση της Αντιμάχειας υπήρχε ρηχή θάλασσα, που χώριζε το δυτικό τμήμα της Κω το οποίο ήταν νησί [Κέφαλος] από το ανατολικό [Δίκαιος] που ήταν χερσόνησος της μικρασιατικής ηπείρου. Μια ξαφνική υποθαλάσσια ηφαιστειακή υπερέκρηξη από το Ακρωτήριο Χελώνα, απελευθερώνει τοξικές πυροκλαστικές ροές που σκεπάζουν την θάλασσα, ενώνει τις δύο ξηρές δίνοντας τη σημερινή μορφή του νησιού με το εντυπωσιακό οροπέδιο της Αντιμάχειας.

Κατά την διάρκεια του ασύλληπτου σε μέγεθος και ένταση γεγονότος άρχισε να διαμορφώνεται το πρώιμο υδρογραφικό δίκτυο της Αντιμάχειας με τα επιβλητικά φαράγγια. Τότε δημιουργήθηκε ο Κυπάρισσος, ένας άγνωστος σήμερα αλλά πολύ σημαντικός ποταμός της αρχαίας Κω.

Ανατολικά του Κυπάρισσου εγκαταστάθηκαν οι πρώτοι γνωστοί κάτοικοι της Αντιμάχειας, 5.000-4.000 χρόνια πριν από σήμερα, στη βόρεια πλευρά του λόφου Τάβλα και στη τοποθεσία Βουνός, λίγο έξω από το Μαστιχάρι. Αργότερα μεταφέρθηκαν κοντά στη θέση του σημερινού αεροδρομίου όπου ίδρυσαν τον αρχαίο Δήμο των Αντιμαχιδών. Το οικιστικό κέντρο του δεν έχει βρεθεί ακόμα, όμως κοντά στο χωριό υπάρχει αρχαίο νεκροταφείο με συνεχή χρήση από τον 5ο π.Χ. αιώνα. Στα ρωμαϊκά χρόνια ο παραθαλάσσιος Δήμος Αιγηλίων ενώνεται με το Δήμο Αντιμαχιδών δίνοντας το σύνθετο Δήμο Αντιμαχιδών, Αρχιαδών και Αιγηλίων.

Για τον Κυπάρισσο, τον σημαντικότερο ποταμό της Δυτικής Κω, ο Ζαρράφτης αναφέρει «διατηρεί το αρχαίο του όνομα σε ένα μέρος, όπου φαίνονται αρχαία ερείπια έχει πολλά ονόματα και πολλά παραπόταμα. Απο τα λαγκάδια του Αγίου Νικολάου φέρει το όνομα του Αγ.Νικολάου διακλαδώνεται αφήνοντας ένα μέρος με όνομα Κηπιά ένα άλλο με το όνομα του αρχαίου Χαρδάμου [αρχαία κρήνη με ερείπια] παρακάτω γίνεται Μέσες, έπειτα Κυμάρι, κατεβαίνει στην συμβολή με την Αναβάλλουσα και χύνεται στην ψηλή παραλία στο μέσο του Αποθαμμένου και του Ατσά που πηγάζει από τα λαγκάδια του».

Τα εύφορα λαγκάδια του Ατσά είναι τα μέρη που διέσχισε ο ναυαγός Ηρακλής μαζί με τους συντρόφους του όταν η αγριεμένη θάλασσα τους πέταξε στην γη των Κώων.

Σύμφωνα με τον Ηλία Μαριολάκο [Καθηγητή Γεωλογίας και Γεωμυθολογίας] ο Ηρακλής ήταν υπαρκτό πρόσωπο όχι μυθικό, που έζησε στην Θήβα πριν τον Τρωικό Πόλεμο πιθανόν στο τέλος του 13ου αιώνα π.Χ. Τα ηρωικά επιτεύγματα τον ανακήρυξαν ιδρυτή πόλεων και πρώτο συνδετικό κρίκο του μυκηναϊκού και του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Οι άθλοι του αποδεικνύουν ότι ήταν σπουδαίος υδραυλικός, μηχανικός, υδρογεωλόγος και πάνω από όλα λυτρωτής από κάθε γεωπεριβαλλοντικό πρόβλημα που αντιμετώπιζε ο μυκηναϊκός κόσμος.

Ο Ηρακλής εμφανίζεται ξαφνικά στη Κω, ίσως τον 13ο αιώνα π.Χ μετά από μέγιστο σεισμικό επεισόδιο[γεωμυθολογική προσέγγιση]. Ενας σεισμός με μέγεθος Μ7 ανάλογος του 554μ.Χ [πιθανόν από το ανατολικό τμήμα του Ρήγματος Κω] αναστατώνει και φέρνει σε απόγνωση τους ντόπιους. Η όλη ιστορία του γιου του Δία διαδραματίζεται αρχικά στο κεντρικό τμήμα του νησιού κοντά στην Αστυπάλαια της Κω, έπειτα μεταφέρεται στο Πυλί. Η σεισμική έξαρση δεν αφήνει περιθώρια στον ήρωα που αρχικά δυσκολεύεται να δώσει λύσεις και κρύβεται από τους τρομοκρατημένους κατοίκους. Η μετασεισμική ακολουθία υποχωρεί και η πολυπόθητη ηρεμία επανέρχεται όταν ο μεγάλος κατακτητής μετά από τρομερή μάχη σκοτώνει τον βασιλιά του νησιού Ευρύπυλο και γιο του θεού των φυσικών καταστροφών Ποσειδώνα. Ο γενάρχης των Κώων αιχμαλωτίζει και στη συνέχεια παντρεύεται την Χαλκιόπη, κόρη του Ευρύπυλου και εγγονή του Γαιήοχου [εκείνου που σείει τη γη] Ποσειδώνα. Φεύγοντας για την Φολέγανδρο προειδοποιεί τους γηγενείς ότι «με τις φυσικές δυνάμεις δεν έχετε ξεμπερδέψει» καθώς αφήνει ως διάδοχο, τον αδελφό της γυναίκας του, μυθικό βασιλιά Χάλκωνα εγγονό του Εννοσίγαιου [από το ένοσις=σεισμός, δηλαδή αυτός που κινεί, ταράζει την γη] Ποσειδώνα.

Η λατρεία του Ηρακλή έχει μυκηναϊκές ρίζες [πριν τον 11ο αιώνα π.Χ] αλλά καθιερώνεται κατά τους δωρικούς χρόνους. Το νησί τον 7ο και 6ο αιώνα π.Χ. βρισκόταν σε μεγάλη ακμή ίσως μετά από καταστροφικό σεισμό του 90υ αιώνα [ έρευνα της περιοδικής συμπεριφοράς και δράσης του Ρήγματος Κω]. Σύμφωνα με τον ιστορικό Βασίλη Χατζηβασιλείου οι Κώοι για να τιμήσουν τον ερχομό του γενάρχη τους καθιερώνουν τη γιορτή «Τα Ιερά τώ Ηρακλεί» που τελούνταν στον Δήμο Αντιμαχιδών και σε άλλες περιοχές του νησιού.

Ο Ζαρράφτης μιλά για πομποδεστάτη τελετή του Ηρακλέους, στον ναό του Διομέδοντος Κώου [ίσως κοντά στο Ρ. Ηρακλή] που γινόταν στις 16 Αυγούστου και διαρκούσε 4 ημέρες. Ο εορτασμός άρχιζε με την θυσία του Ηρακλή, ακολουθούσε η φιλοξενία και τελείωνε με τον γάμο του.

Στον Κυπάρισσο εκτός από εορτή διεξαγόταν με μεγαλοπρέπεια η Ανάληψη της Ράβδου δηλαδή ένα είδος λιτανείας με πομπή εφήβων που γινόταν την εβδόμη μέρα του μήνα Αρταμίτιου προς τιμή του Ασκληπιού [αναφέρεται σε επιστολή του Ιπποκράτη προς τους Αβδηρίτες]. Η ιεροτελεστία διαρκούσε τρεις ή περισσότερες μέρες και γινόταν για να θυμίζει την άφιξη του Ηρακλή στην Κω. Ο Πλούταρχος αναφέρει ότι ο ιερέας της Αντιμάχειας τελούσε τις θυσίες με γυναικεία ρούχα ενσαρκώνοντας τον Ηρακλή που μεταμφιεσμένος προσπαθεί να ξεφύγει και να κρυφτεί από τους Αντιμαχίτες.

Η τελετουργία της Ράβδου πρέπει να γινόταν πριν τον 5ο αιώνα, στην νοτιοδυτική πλευρά του ποταμού αφού η τοποθεσία του Ατσά θεωρείτο ιερή. «Στην όχθη του Κυπαρίσσου Ναού πανηγύριζαν την Ανάληψη της Ράβδου, κοντά στην εκκλησία Αγίου Γεωργίου του Μακρή, όπου πρέπει να βρισκόταν ο αρχαίος ναός του Πασίου ή Πίσιου Απόλλωνα» μας περιγράφει ο Ζαρράφτης. Επίσης λέγεται ότι παλιά στις λαγκαδιές του Κυπάρισσου γίνονταν ιπποδρομίες πριν μεταφερθεί το έθιμο στο Πυλί. Περιηγητές και αρχαιολόγοι περιελάμβαναν σε παλιούς χάρτες το εκκλησάκι του Αη Γιώργη [Μακρή] που αξίζει να τονισθεί ότι είναι σε περίοπτη θέση. Ο Κυπάρισσος σε χάρτες του 18-190υ αιώνα τοποθετείται λανθασμένα πιο ανατολικά από το ρέμα Αναβάλουσσα. Το ποτάμι έχει χαρτογραφηθεί από τον αρχαιολόγο Πάτον αλλά δεν σημειώνεται η ονομασία του.

Οι αρχαίοι Κώοι λάτρευαν και τιμούσαν τον Απόλλωνα. Οι πρώτοι ναοί του Απόλλωνα παρατηρούνται στο ανατολικό μέρος του νησιού [Κέφαλος, Αντιμάχεια, Καρδάμαινα, Δίκαιο, Αγ.Φωκά] κατά μήκος του Δίαυλου Κω-Κνίδου, έβλεπαν προς  την πρωτεύουσα της Δωρικής Εξάπολης όπου γίνονταν οι Δώριοι αγώνες προς τιμή του Απόλλωνα, του Ποσειδώνα και των Νυμφών. Παραμένει άγνωστο άν η χωροθεσία τους απέναντι απο το Τριόπιο της Κνίδου ήταν τυχαία ή συμβόλιζε κάτι πολύ σπουδαιότερο όπως έναν γεωδαιτικό τριγωνισμό που αντικατοπτρίζει τις κινήσεις ουράνιων σωμάτων [Ήλιος και Σελήνη] ή κάποια σχέση με το αστέρι Σείριος [το πιο λαμπρό στον ουρανό] πάνω στην επιφάνεια της Γης.

Η τοπική γεωμορφολογία μαρτυρά το πλούσιο και λαμπερό παρελθόν του αρχαίου ποταμού. Φαίνεται ότι η επιλογή του από τους αρχαίους κάθε άλλο παρά τυχαία ήταν. Ο Κυπάρισσος φάνταζε ως ιδανικός τόπος [δες χάρτη] αφού ήταν ένας μικρός Νείλος με αρκετούς παραπόταμους που ήταν πνιγμένος σε κυπαρισσοειδή, με πλούσια βλάστηση.

Το κυπαρίσσι ήταν γνωστό στην Μεσόγειο από τα πανάρχαια χρόνια.Ο μύθος του Κυπάρισσου που τον μεταμόρφωσε ο θεός Απόλλωνας, γιος της Κώας Λητούς σε δέντρο για να παραμείνει αθάνατος, περιέχει επίσης την θλίψη του μετά από το θάνατο του αγαπημένου του ελαφιού. Από τότε θεωρείται ως πένθιμο δέντρο και φυτεύεται σε κοιμητήρια.

Το ποτάμι συναντάται στα όρια του Δήμου Ισθμιωτών του Πάτον, κοντά στην πρώτη πρωτεύουσα του νησιού[Αστυπάλαια]. Ο αρχαίος Κυπάρισσος πήγαζε από τα υψώματα Πισί και Τρουτσούλι. Περνούσε από παλαιότερης ηλικίας [5,3 εκ-2.6 εκ. χρόνων] λιμναίες και θαλάσσιες αποθέσεις και νεότερους ηφαιστειακούς τόφφους [161 χιλ. χρόνων], πριν καταλήξει μετά από διαδρομή 6 χλμ., σε ένα τεράστιο δέλτα με εύφορη γη στη τοποθεσία του Ατσά. Το νερό και οι πηγές του [Κηπιά, Χαρδάρου κά] πρέπει να ήταν ιερές, καθώς οι αρχαίοι θεωρούσαν το νερό ύψιστο αγαθό και αναπόσπαστο μέρος του πολιτισμού τους [τόσο για τους ζωντανούς όσο και τους νεκρούς].

Όλα αυτά πρέπει να συνέβαιναν μέχρι τον σεισμό του 411 π.Χ, ένα κοντινό καταστροφικό συμβάν από το Ρήγμα Κω [λιγότερο από 12 χλμ. το εκτιμώμενο επίκεντρο], που κατά πάσα πιθανότητα παρενέβη στην ισορροπία και λειτουργία του ποταμού. Ίσως τότε ξεθωριάζει η μεγαλοπρέπεια του τελετουργικού της Ανάληψης της Ράβδου στον Κυπάρισσο ενώ επίσης καταστρέφεται ο Δήμος των Αντιμαχιδών.

Ο Κυπάρισσος χάνει ως ποτάμι την αίγλη του. Η επωνυμία του φαίνεται ότι αποκτά νέα πνοή στο Ασκληπιείο μετά τον μεγάλο εποικισμό του 366 π.Χ όταν μαρτυρείται η λατρεία του θεραπευτή δαίμονα Παιήονα και του Απόλλωνα, πατέρα του Ασκληπιού. Ο Κυπαρίσσιος Απόλλωνας ισχυροποιείται καθώς γίνεται κύριος του ιερού άλσους των κυπαρισσιών, που περιέβαλλε το τέμενος και προστατευόταν με ιερό νόμο.

Η λατρεία του Απόλλωνα συνεχίζει να παίζει σημαντικό ρόλο στους μετέπειτα αιώνες σε όλους τους κωακούς δήμους μέχρι το 554 μ.Χ, όταν ο τρομερός σεισμός και το τσουνάμι του Αγαθία καταστρέφουν οριστικά το Ασκληπιείο. Μετά την καταστροφή το νησί οδηγείται σε μαρασμό για μεγάλο χρονικό διάστημα.    

Τον 11ο αιώνα μ.Χ., στον πρόναο του ναού του Ασκληπιού, ιδρύεται η Παναγιά του Άλσους ή Τάρσου, από μεταλλαγή λέξεων που παραπέμπουν στο Κυπαρίσσιο άλσος. Η ονομασία της εκκλησίας παρεκίνησε τον Ζαρράφτη [συνεπικουρούμενος από τον Πάτον] να υποδείξει στον Χέρτζογκ την θέση με τα ερείπια του Ασκληπιείου. Μετά τις αναστηλώσεις των Ιταλών ακολουθεί δενδροφύτευση και τα κυπαρίσσια επιστρέφουν στο ιερό άλσος.

Ο Κυπάρισσος ως ποταμός εξακολουθεί να υφίσταται όμως δια μαγείας έχει χαθεί η ονομασία του από τους σύγχρονους χάρτες. Αντί της αρχαίας πολυθρύλητης επωνυμίας έχει επικρατήσει το όνομα Ρ.Πλάκα, ένα ρέμα εποχιακής ροής, που σε τίποτα δεν θυμίζει το μεγαλείο και την δόξα τού Ιερού Ποταμού.

Γεωδίφης

Πηγές:

1.Ιστορία της Νήσου Κω-Β.Χατζηβασιλείου

2.Κώια-Ι.Ζαρράφτης

3.The inscriptions of Cos- Paton W. R, Hicks E.L

4.Τοπωνυμικά και ονοματικά της Ν.Κω-Μ.Σκανδαλίδης

5.Γεωλογικός Χάρτης Κω- ΙΓΜΕ

6.Γεωστοχασμοί, 2010

7.el.travelogues.gr

8.odysseus.culture.gr/

9.Παιδί της Ρέας,τριλογία

10. Ιστορία των σεισμών της Κω,2018-2023 

     ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΥΛΙΚΟ

Ο χάρτης του Paton [1888] με τον Κυπάρισσο στον Αρχαίο Δήμο Αντιμαχειδών.

Κεφαλή Ηρακλή από τεράστιο άγαλμα , Μουσείο Κω.

Αγιος Γεώργιος του Μακρή,Αντιμάχεια.

Η όχθη του Κυπάρισσου.

Χάρτης με τον Κυπάρισσο ποταμό.Με μπλε σημειώνονται τα σημαντικότερα ρέματα και με κόκκινο τα ρήγματα της περιοχής.

Η εύφορη γη του Κυπάρισσου . Στο βάθος η τοποθεσία του Ατσά.

Η ακτή του Ατσά σήμερα.

Η κρήνη Κηπιά, 2010.

Ο λαιμός της Κω,  σε αεροφωτογραφία του 2013.Διακρίνεται σε πρώτο πλάνο ο αρχαίος Κυπάρισσος Ποταμός, σήμερα Ρ.Πλάκα, όπου τιμούσουν με την τελετή της Ράβδου τον ερχομό του Ηρακλή οι αρχαίοι Κώοι και τα ιερά κυπαρίσσια του Απόλλωνα πριν από τον 5ο αιώνα π.Χ.