Οθωμανική Κρήνη, Βουκεφάλας και ο Πλάτανος του Ιπποκράτη

«Εν τούτοις ουδείς ο επιβεβαιών ημάς, ότι ο αναφερόμενος αυτός εκείνος σπουδαίος Πλάτανος  ούτος ο περί ου γράφομεν νυν γηραιός είναι αυτός» Ιάκωβος Ζαρράφτης

Στην παραπάνω φωτογραφία του Ιταλού αρχαιολόγου Luigi Morricone [1937;] στο κέντρο της Λόζιας διακρίνεται η δομή, κάτω από το ιστορικό μνημείο του Ιπποκράτη, με αρχαία επαναχρησιμοποιούμενα στοιχεία. Πριν ακόμη υποστεί τις αλλαγές του 1959, όπου τοποθετήθηκε το σημερινό περιτοίχισμα με κιγκλίδωμα από προσφορά της Ακαδημίας του Αγ.Κάρλου της Γουατεμάλας.

Το κεφάλι του αλόγου της φωτογραφίας είναι ο Βουκεφάλας του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Σήμερα βρίσκεται στην είσοδο του Αρχαιολογικού Μουσείου Κω.Πρόκειται για τμήμα από ένα τεράστιο μαρμάρινο ανάθημα που βρισκόταν στο Ασκληπιείο και το οποίο δεν μπόρεσε να βρει ο R. Herzog. 

Τα δομικά υλικά της κρήνης της Πλατείας του Πλατάνου είναι από χονδρόκοκκο μάρμαρο και τσιπολίνο, ενώ διακρίνεται και το βοτσαλωτό δάπεδο [απουσιάζει αρχές του 19ου αιώνα] που πλέον στολίζει την πλατεία με ένα από τα πιο διάσημα δέντρα του κόσμου.

Η όλη δομή μαζί με την υπερυψωμένη εξέδρα[σοφά] φέρεται να έχει κατασκευαστεί από τον Μιλτιάδη Αριστάρχη Πασά, το 1878 [μετά τον σεισμό του 1863 με μέγεθος 7.5 νότια της Αντιτήλου] για να αποδώσει την πρέπουσα  τιμή και σεβασμό στον Ιπποκράτη.

Η κρήνη στην είσοδο του κάστρου είναι παλαιότερη, και μάλλον περιέχει αρχιτεκτονικά μέλη από την παλιά μουσουλμανική η οποία είχε υποστεί κατά καιρούς μεγάλες καταστροφές [έκρηξη πυριτιδαποθήκης του κάστρου το 1816, σεισμοί, κά]  όπως και η πλατεία του πλατάνου.

Πάνω από την κρήνη σε λευκότατο μάρμαρο είναι χαραγμένο στην αραβοπερσική: «Ανέστησε την κρήνη και έτρεξε το νερό από την πηγή του Ιπποκράτους ο Γαζή Χασάν Πασάς το 1200[1786 για εμάς]». Η κρήνη τροφοδοτείτο από τα υδραγωγεία του Αμπάβρη τα οποία με την σειρά τους έφερναν το νερό από τη Βουρίνα.

Η κρήνη κατασκευάστηκε από τον Πασά που έφτιαξε και το τζαμί της Λότζιας. Σύμφωνα με τον Ζαρράφτη υπήρχαν 14 κρουνοί που άρδευαν με νερό την πόλη. Ωστόσο, μία ιδέα από την ιστορία της πλατείας μπορούμε να πάρουμε από τους πίνακες και τα χαρακτικά των περιηγητών. 

Πίνακας του 1782 του Γάλλου Ογκύστ ντε Σουαζέλ - Γκουφιέ [μέλος του Ελληνόγλωσσου Ξενοδοχείου, μια οργάνωση που θεωρήθηκε πρόδρομος της Φιλικής Εταιρείας] δείχνει το μνημείο τετράκρουνο. Επίσης μεταγενέστερη φωτογραφία του Charles André [Απρίλιος,1905] παρουσιάζει μία πιο λιτή κατασκευή, μαυριτανικής τεχνοτροπίας, στην θέση της σημερινής. Το οθωμανικό μνημείο απουσιάζει από φωτογραφία που λήφθηκε από τους Ιταλούς λίγο μετά το 1933. Καταστράφηκε από τον σεισμό και μετά το 1936 μία νέα κατασκευή τοποθετείται στη θέση της. Δυστυχώς και αυτή κατέρρευσε από την ισχυρή σεισμική δόνηση του περσινού Ιουλίου.

Σχετικά με το περίφημο δέντρο της πλατείας πολλές παραδόσεις του Παλαιού Κόσμου έχουν συνδεθεί με το είδος «ανατολικός πλάτανος», προερχομένου από τη Μικρά Ασία αλλά τώρα συναντάται σε διάφορα μέρη του κόσμου.

Κάτω από τον πλάτανο λέγεται ότι δίδαξε ο Ιπποκράτης την επιστήμη της ιατρικής. Η λαϊκή παράδοση μας διηγείται ότι η Ελένη, η μητέρα του Αγίου Κωνσταντίνου, επιστρέφοντας από τα Ιεροσόλυμα, τότε «βρήκε» τον Τίμιο Σταυρό στο ταξίδι της προς το νησί. Λέγεται ότι κατέβηκε και φύτευσε σε αυτή την θέση τον πλάτανο. Παρόμοια ιστορία αναφέρουν και οι μουσουλμάνοι για έναν Σουλτάνο.

Ο πλάτανος, για τους αρχαίους ήταν ο βασιλιάς των βουνών. Πρόκειται για δέντρο που αγαπάει τις βόρειες και υγρές θέσεις, τη δροσιά και το κελάρυσμα του καθαρού νερού. Για τον λόγο αυτό συναντάται σε τόπους που βρίσκονται κοντά στα ποτάμια. Δεν του αρέσουν οι βρωμιές και γι' αυτό δεν αναπτύσσεται κοντά σε στάσιμα νερά, έλη, βάλτους, κ.λ.π. Χώνει βαθιά τις ρίζες του στο υγρό και όχι ασβεστολιθικό υπέδαφος και απλώνει τα κλαδιά του στον ήλιο που αγαπά πολύ. Φύεται εκεί όπου βρίσκει άφθονο νερό, είτε επιφανειακό, είτε υπόγειο. Αρκεί να μπήξει κανείς ένα κλαρί σε υγρό έδαφος και θα έχει ένα καινούργιο πλάτανο.

Από τα παραπάνω σε συνδυασμό με το γεγονός ότι στη συγκεκριμένη τοποθεσία κυριαρχούσε ρηχή θάλασσα ή τουλάχιστον ελώδης έκταση, την εποχή που έζησε ο Ιπποκράτης [460-370 π.Χ], ο πλάτανος είναι απίθανο να έχει την ηλικία των 2500 χρόνων που αναφέρουν οι ιστορικοί. Ο πλάτανος τοποθετήθηκε πολύ αργότερα από τον θάνατο του Ιπποκράτη. Επιπλέον πάνω από την σημερινή θέση του πλατάνου περνούσε το αρχαίο τείχος της πόλης 4ου αιώνα π.Χ -2ου αιώνα μ.Χ.

Ο Αθήναιος από την Ναυκρατίδα Αιγύπτου- διάσημος βιολόγος, φυτολόγος, ζωολόγος και γραμματικός- που έζησε τέλη 2ου-αρχές 3ου αιώνα μ.Χ, μας λέει ότι κάτω από τον πλάτανο, έναν αιώνα μετά τον Ιπποκράτη, τοποθέτησαν οι Κώοι χάλκινο ανδριάντα του Φιλητά. Ωστόσο δεν είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε αν η αναφορά του έχει να κάνει με την τωρινή τοποθεσία του ή τον σημερινό πλάτανο.

Ο Ζαρράφτης λαμβάνοντας υπόψη το πάχος του δέντρου, εκτιμά ότι ο πλάτανος έχει ηλικία 1500 χρόνων καθώς 80 εκατοστά αναλογούν σε ένα αιώνα ζωής του. 

Ο 5ος αιώνας μ.Χ που χρονολογεί το σπουδαίο δέντρο ο Ζαρράφτης είναι δύσκολο να γίνει αποδεκτός ακόμη και άν δεν είχε παρέμβει ο μέγιστος σεισμός του 554μ.Χ. Η καθίζηση, το υφάλμυρο νερό στις πηγές, το τρομερό τσουνάμι και η ρευστοποίηση κατά μήκος της ακτής επηρέασε ότι βρισκόταν εκεί, ακόμη και τα δέντρα. Δεν είναι τυχαίο ότι ο τόπος παρέμεινε ακατοίκητος για χρόνια. Αν κλώνος από παλαιότερο δέντρο μεταφυτεύθηκε αργότερα είναι δύσκολο να υποστηριχτεί χωρίς μελέτη.

Ίχνη αρχαιοτήτων βρέθηκαν στο πηγάδι που βρίσκεται στο κέντρο της πλατείας. Κατά την Ενετοκρατία και την Οθωμανική περίοδο έχουν αναφερθεί τεχνικές κατασκευές που στήριζαν τους κλώνους του γηραιού πλατάνου.

Εκτιμώ - με κάθε επιφύλαξη - ότι ο σημερινός πλάτανος έχει φυτευτεί μετά τον 15ο αιώνα μ.Χ σε θέση παλαιότερου. Είχε τοποθετηθεί για να τιμηθεί το ανεκτίμητης αξίας πρωτοποριακό έργο του Πατέρα της Ιατρικής, που επηρέασε βαθύτατα τη διαχρονική εξέλιξη της επιστημονικής σκέψης στα χρόνια που ακολούθησαν. 

Μπορούμε να υποθέσουμε κατ΄επέκταση ότι κάτω από έναν πλάτανο, που σε καμία περίπτωση δεν σκίαζε τον μεγάλο δάσκαλο, μαθητές δίδαξαν το τεράστιο έργο και πάνω από όλα το ήθος του Ιπποκράτη.

Γεωδίφης

Πηγές;

1.Φωτογραφίες του Luigi Morricone[αρχείο Saia]

2.Κώια-Ιακ.Ζαρράφτης

3.Βικιπαίδεια

4.Με το Βλέμμα των Περιηγητών/el.travelogues.gr/

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΥΛΙΚΟ

Σε ταχυδρομική κάρτα, το δυτικό τμήμα της  Πλατεία Πλατάνου, τη δεκαετία '90.

Πίνακας του Allan, John με την Πλατεία του Πλατάνου το 1843 

Tετράκρουνη κρήνη με τρεχούμενο νερό [το 1782] του Γάλλου Ογκύστ ντε Σουαζέλ - Γκουφιέ 

Ο πλάτανος δίχως την Οθωμανική Κρήνη μετά το 1933

Ο πλάτανος με την Οθωμανική Κρήνη μετά το 1936

Η Οθωμανική Κρήνη ,ιταλικής κατασκευής,μετά τον σεισμό του 2017

Η Οθωμανική κρήνη από τον Charles André[Απρίλιος,1905]

Ο Πλάτανος του Ιπποκράτη την δεκαετία του ΄20;

Πλατεία Πλατάνου,δεκαετία ΄20.

«Πλάτανος του Ιπποκράτη» με την μαρμάρινη επιγραφή που είχαν τοποθετήσει, προ σεισμού του ΄33, οι Ιταλοί πρός τιμή του Πατέρα της Ιατρικής. Φωτογραφία, τέλη δεκαετίας ΄30.

Πλάτανος του Ιπποκράτη, 1941. Από το National Geographic

Πλάτανος του Ιπποκράτη, 1957.Στα αραβοπερσικά η επιγραφή γράφει: «Ανέστησε την κρήνη και έτρεξε το νερό από την πηγή του Ιπποκράτους ο Γαζή Χασάν Πασάς το 1200[1786 για εμάς]».