Ο θεσμός της εκεχερείας και ασυλίας στο Ασκληπιείο της Κω

Ο έντονος διαπολιτειακός βίος  του ελλαδικού χώρου τόσο κατά τους κλασικούς όσο και κατά τους ελληνιστικούς χρόνους, οδήγησε στη διάπλαση κανόνων «διεθνούς δικαίου», όπως θα λέγαμε σήμερα, που ίσχυαν ανάμεσα στις  αυτόνομες  ελληνικές πόλεις-κράτη. Στους κανόνες αυτούς ανήκε και  ο   σεβασμός των ιερών χώρων καθώς και όσων προσέφευγαν  σ’ αυτούς ως ικέτες, ενώ παράλληλα υπήρχε  η υποχρέωση των εμπολέμων να μην αρνούνται την αιτούμενη απ’ τους αντιπάλους εκεχειρία, προκειμένου να εξασφαλισθεί η ταφή των πεσόντων στη μάχη ή η απρόσκοπτη διεξαγωγή των κοινών αγώνων και των  λατρευτικών εκδηλώσεων. 

Έτσι  ίσχυσαν οι θεμελιώδεις θεσμοί, που απέβλεπαν στην προστασία των αλλοδαπών. Κι ένας τέτοιος θεσμός ήταν η ασυλία, δηλαδή η προστασία και εγγύηση της ξένης ζωής ή η ασφάλεια της ξένης περιουσίας. Παράδειγμα έχουμε τους Αμφικτύονες των Δελφών, που αναγνώρισαν με ψήφισμά τους την ασυλία στους «περί τον Διόνυσον τεχνίτας» της Αθήνας. Σπουδαία, επίσης, ήταν και η  εκεχειρία (ανακωχή), δηλαδή η διακοπή των εχθροπραξιών. Τη συναντούμε κατά τη διάρκεια των Ολυμπιακών και των άλλων μεγάλων αγώνων. 

 Ο θεσμός της ασυλίας καθώς ήταν διαδεδομένος σ’ ολόκληρο τον αρχαίο ελληνικό κόσμο  συναντιέται και στο νησί της Κω, όπου σύμφωνα με επιγραφές που μνημονεύουν τιμητικά διατάγματα διαβάζουμε για την απονομή του προνομίου της «προξενίας»,την οποίαν απέδιδε η πόλη της Κω σε άτομο μιας  άλλης πόλης και στους απογόνους του, με αφορμή την εξασφάλιση της προαγωγής των εμπορικών και  άλλων συναλλαγών, που γίνονταν μεταξύ των  δύο πόλεων. Αποκτούσε, δηλαδή, ο αλλοδαπός το προνόμιο του προξένου παράλληλα με το δικαίωμα της ασυλίας, το οποίο τον προστάτευε κάθε φορά που επισκεπτόταν το νησί. 

Στο Ασκληπιείο της Κω, που υπήρξε το πιο φημισμένο λατρευτικό κέντρο του θεού Ασκληπιού και σπουδαιότατο  θεραπευτήριο ασθενών στην αρχαιότητα, βρέθηκε απ’ τον Γερμανό Αρχαιολόγο  Rudolf  Herzog  το 1903 μια επιγραφή, που ανήκει στο πρώτο μισό του 3ου π. Χ. αιώνα και η οποία αποτελεί τον θεμελιώδη νόμο της ασυλίας του Ιερού εκείνου χώρου (R. Herzog, Heilige Gesetze von Kos, στο AbhAkBerlin 1928 σ. 33, αριθ. 13).  Η επιγραφή θα μπορούσε να διαχωριστεί σε έξι ενότητες, που προσδιορίζουν με ακρίβεια την εφαρμογή των όρων της ασυλίας καθώς και τις συνέπειες για τους παραβάτες της.

Εσωτερικό του μουσείου

  Η πρώτη ενότητα καθιερώνει, σύμφωνα με το χρησμό του Πυθίου Απόλλωνα, το θεσμό της ασυλίας στο Ασκληπιείο («Το ιερόν του  Ασκλαπιού  άσυλον έστω κατά χρησμόν του Απόλλωνος του Πυθίου καθάπερ καθιέρωται»). Με τη δεύτερη ενότητα κρίνεται ένοχος τιμωρίας ως ιερόσυλος όποιος παραβαίνει τους όρους της ασυλίας («αι δε τις κα παραβαίνῃ τος όρος τας ασυλίας, ένοχος έστω τᾳ τε δίκᾳ και τᾳ επαρᾴ ως ιερόσυλος»). Η τρίτη ενότητα τονίζει την ανάγκη οι όροι να γίνουν σαφείς  και να διασφαλιστεί από επίδοξους καταπατητές η έκταση του χώρου του Ιερού κυκλικά σύμφωνα με όσα οι όροι περιλαμβάνουν («όπως δε τοι όροι εύσαμοι έωντι, περιμαρυέσθω το ιερόν κύκλῳ καθώς τοι όροι περιέχοντι»). Η τέταρτη ενότητα αναφέρει ότι ο νόμος αυτός (της ασυλίας) θα ισχύει για πάντα και κατά τη διάρκεια πολέμου και κατά τη διάρκεια ειρήνης («ο δε νόμος ούτος ες πάντας τος  χρόνος κύριος έστω και εμ πολέμῳ και εν ειράνᾳ »). Η πέμπτη ενότητα ρητά υπενθυμίζει ότι όποιος ξένος έλθει στο Ιερό (Ασκληπιείο) θα υπόκειται στους νόμους των Κώων («ξένος όστις κα ες το ιερόν έλθῃ, νόμοις χρήσθω τοις Κῲων»).Στην τελευταία ενότητα διαβάζουμε ότι όποιος με βία αφαιρέσει απ’ το Ιερό αντικείμενα ή χρήματα, ορμώμενος από οποιανδήποτε αφορμή, θα είναι υπόδικος απέναντι στον Ασκληπιό και στην πόλη των Κώων, γιατί θα έχει διαπράξει τα αντίθετα που επιβάλλει η  ευσέβεια προς το θεό και η ασφάλεια της πόλης («αι δε τις κα βίᾳ εκ του ιερού άγῃ ή σώμα ή χρήμα οτιούν οποθενούν ορμώμενος, τῳ τε Ασκλαπιῲ και τᾳ πόλι τᾳ Κῲων υπεχέτω δίκαν υπέρ του εναντία πράξαι τᾳ τε ποτί τον θεόν ευσεβείᾳ και τᾳ τας πόλιος ασφαλείᾳ»).

Το περιεχόμενο της πιο πάνω επιγραφής επιβεβαιώνει την παγίωση του προνομίου της ασυλίας και τη θεσμοθέτηση του εύρους  αυτής  εντός του Ιερού χώρου του Ασκληπιείου της Κω. Είναι η περίοδος που οι  Κώοι σφυρηλάτησαν μια σπουδαία πρόοδο στην πολιτική και την εν γένει ζωή τους, σημαδεύοντας  τη συμπλήρωση της ανάπτυξής τους με την ανάδειξη του Ασκληπιείου τους ως χώρου Πανελλήνιου πανηγυρικού εορτασμού με θυσίες, αθλητικούς και μουσικούς αγώνες αφιερωμένους στον Ασκληπιό. Είναι επίσης η εποχή της βασιλείας των Πτολεμαίων της Αιγύπτου, κατά την οποία το νησί της Κω στάθηκε  ψηλά στην εκτίμησή τους κατέχοντας μια προνομιούχα θέση. Σ’ αυτό συνετέλεσε και η γέννηση στην Κω του Πτολεμαίου του Β΄ του Φιλάδελφου (309-247 π. Χ.). Απόλαυσε η Κως το δικαίωμα κοπής δικών της  νομισμάτων, απαλλάχτηκε από κάθε φορολογία, ανέπτυξε το εξαγωγικό εμπόριο και την οικονομία της κι’ εξελίχτηκε σ’ ένα διακεκριμένο πνευματικό κέντρο. 

Η τάξη επίσης των ιατρών του νησιού  συνέχισε να είναι αξιόλογη κατά την περίοδο των Πτολεμαίων, ενώ σημαντική ήταν και η συρροή των ασθενών απ’ όλα τα μέρη του γνωστού τότε κόσμου στο φημισμένο Ασκληπιείο, που οφειλόταν  στη λαμπρή παράδοση της Ιατρικής Σχολής της Κω και ιδιαίτερα στη φήμη που είχε η Σχολή του Ιπποκράτη και των διαδόχων του. Η επιδίωξη, άλλωστε, της παραχώρησης ασύλου απ’ τους  Κώους σε κάθε καταδιωκόμενο που ζήταγε προστασία στο Ασκληπιείο τους, φανερώνει πόσο περήφανοι ένοιωθαν για την ύπαρξή του, θεωρώντας το συνάμα  ως κέντρο  ζωής της πόλης τους.

To έτος, μάλιστα, 241 π. Χ. αποτέλεσε σταθμό για   τους Κώους, αφού   αποφάσισαν   να τελούνται από τότε,   με τη συμμετοχή   αθλητών και καλλιτεχνών απ’ όλες τις Ελληνικές πόλεις, οι αγώνες των «Μεγάλων Ασκληπιείων», εφαρμόζοντας την ασυλία και εκεχειρία κατά τη διάρκειά τους. Στους χώρους του Ασκληπιείου της Κω βρέθηκαν πάνω από 40 αντίστοιχες επιγραφές, που δημοσίευσαν αρχικά το 1952 οι R. Herzog και  G. Klaffenbach και  στη συνέχεια επιμελήθηκε και αναδημοσίευσε ο καθηγητής Δημήτρης Μποσνάκης (Inscriptiones Graecae,   XII 4, 1 (2010) 207-245). Σύμφωνα με τις επιγραφές αυτές στάλθηκαν απ’ την Κω αντιπρόσωποι («θεωροί») σε βασιλείς και σε πόλεις-κράτη ζητώντας τη δημόσια αναγνώριση του δικαιώματος της ασυλίας, της εκεχειρίας και του απαραβίαστου του Ασκληπιείου κατά τη διάρκεια των πανηγυρικών εκδηλώσεων των Μεγάλων Ασκληπιείων. Τα ονόματα των Κώων «θεωρών» διαβάζουμε στους πιο πάνω συγγραφείς, ενώ οι ίδιοι, παράλληλα με τη δημοσίευση των σχετικών με την ασυλία επιγραφών, παραθέτουν και κατάλογο με τα ονόματα τόσο των ηγεμόνων που αναφέρονται στις επιγραφές της ασυλίας, όσο και των πόλεων που δέχτηκαν αντιπροσώπους των Κώων.

Αναμφίβολα με τη συμμετοχή μεγάλου αριθμού πόλεων και ηγεμόνων η υπόθεση της πανηγυρικής διοργάνωσης των  «Ασκληπιείων» της Κω έπαιρνε  πανελλήνιο χαρακτήρα. Αναδεικνύονταν έτσι και οι κοινωνικο-οικονομικές και πολιτιστικές σχέσεις των Κώων με τους άλλους Έλληνες, γεγονός που σίγουρα διεύρυνε, ενίσχυε και σφυρηλατούσε δεσμούς μεταξύ των Ασκληπιάδων ιατρών της Σχολής της Κω και των συναδέλφων τους άλλων περιοχών. Η συμμετοχή στους πανηγυρικούς εορτασμούς και στις μουσικές και αθλητικές εκείνες εκδηλώσεις του νησιού είχε ως κέντρο βάρους την ασυλία και εκεχειρία του Ιερού χώρου του Ασκληπιείου. Γι’ αυτό και στο σύνολο σχεδόν των πιο πάνω επιγραφών διαβάζουμε τις φράσεις: « άσυλον είναι το ιερόν του Ασκληπιού»  ή  «το ιερόν τῳ  Ασκλαπιῴ τῳ εγ Κῳ άσυλον υπάρχῃ»  ή  «αποδέχεσθαι  ταν θυσίαν και ταμ εκεχειρίαν».

Ο θεσμός της ασυλίας του Ασκληπιείου της Κω θα συνεχιστεί  και κατά την περίοδο των ρωμαϊκών αυτοκρατορικών χρόνων. Είναι γνωστό ότι με τη μεσολάβηση του Γάϊου Στερτίνιου Ξενοφώντα, Κώου προσωπικού ιατρού  και φίλου του αυτοκράτορα Κλαυδίου, η Ρωμαϊκή  Σύγκλητος το έτος 23  μ. Χ. επικύρωσε το αίτημα των Κώων για συνέχιση της αναγνώρισης της ασυλίας του Ασκληπιείου τους. (Τάκιτος, Χρονικά IV 14) .Έτσι το Ασκληπιείο της Κω υπήρξε ένας απ’ τους λίγους ελληνικούς ιερούς χώρους, που έτυχαν της καθολικής αποδοχής και προστασίας των Ρωμαίων. Αυτή δε καθ’ αυτό η «ασυλία» αναδείχτηκε σε  σημείο αναφοράς της ιστορίας τόσο του «σφόδρα» ένδοξου και  διάσημου Ασκληπιείου, όσο και της ομαλής και αμετάβλητης πορείας του πολιτιστικού γίγνεσθαι των Κώων  στην αρχαιότητα. Εκπέμπει δε ακόμα και σήμερα ένα ανεπανάληπτο μήνυμα ειρήνης και συναδέλφωσης για όλους τους λαούς της Γης.

Χάριτες οφείλονται στον αρχαιολόγο-επιγραφικό και καθηγητή Δημήτρη Μποσνάκη, που κατόρθωσε να στήσει μ’ ένα σύγχρονο επιστημονικό και παιδευτικό τρόπο την έκθεση ανάμεσα σ’ άλλες και των επιγραφών της ασυλίας στο μικρό, αλλά συμπαθέστατο Μουσείο του Ασκληπιείου της Κω, μια αξιοθαύμαστη για τον επισκέπτη γνώση του πλούτου και της αίγλης αυτού του Ελληνικού Μνημείου που επάξια θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως Μνημείο Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς.

Βασίλης Χατζηβασιλείου, τ. δικηγόρος - ιστορικός ερευνητής 

                           

ΒΑΣΙΚΗ  ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1.      Besnault -Dubois, Inscriptions de l’ il de Cos στο BCH (1881).

2.      R. Herzog-G.Klaffenbach, Asylieurkunden aus Kos στο AbhAkBerlin 1952.

3.      S. M. Sherwin-White, Ancient Cos. An Historical Study from the Dorian Settlement to the Imperial Period στη σειρά Hypomnemata 51, Goettingen 1978.

4.      K. J. Rigsby, Asylia. Territorial Inviolability in the Hellenistic World, University of California Press  1996.

5.      Dimitris Bosnakis-Klaus Hallof, Alte und neue Inschriften aus Kos I, στο CHIRON (Sonderdruck aus Band 33-2003) Muenchen  και Ι Ι. Asylieurkunden ό. π. 

6.      Βασίλη Σ. Χατζηβασιλείου, Ιστορία της Νήσου Κω. Αρχαία-Μεσαιωνική-Νεότερη, Έκδοση Δήμου Κω 1990.

7.      Βασίλη Σ. Χατζηβασιλείου, Οι θεσμοί της  ασυλίας και της εκεχειρίας στο Ασκληπιείο της Κω. Νομική και Ιστορική Προσέγγιση στα ΚΩΑΚΑ τόμος ΙΑ΄, Κως 2010, έκδοση Πνευματικού Oμίλου Κώων «Ο Φιλητάς» και στην ιστοσελίδα: vhatzivasileiou.blogspot.com

8.Vasilis S. Hatzivasileiou, History of the island of Kos (Ancient-Medieval-Modern), translated by Dr. Nicholas G. Itsines, Publication of the Municipality of Kos, Kos 2013.

Επιγραφικό Μουσείο του Ασκληπιείου Κω.